Sức hút của yaba ở Bangladesh
Hàng trăm ngàn người ở Bangladesh bị cuốn hút vào yaba – hỗn hợp methamphetamine và caffeine được bán dưới dạng thuốc viên màu đỏ hoặc hồng rẻ tiền. Mohammed thú nhận: “Tôi đã uống yaba vào buổi sáng, buổi chiều, buổi tối, một lần nữa vào đêm khuya, và sau đó làm việc suốt đêm mà không đi ngủ”. Mohammed là một người nghiện.
Thói quen sử dụng yaba của Mohammed bắt đầu tại nơi làm việc ở Dhaka. “Công việc của chúng tôi là xuất nhập khẩu hàng hóa với Nhật Bản nên phải làm việc vào ban đêm vì chênh lệch múi giờ. Một trong những đồng nghiệp của tôi mách nhỏ về yaba. Anh ấy nói rằng nếu tôi sử dụng, nó sẽ giúp tôi tỉnh táo, tràn đầy năng lượng hơn và làm việc không hề biết mệt vào buổi sáng và cả tối muộn”. Lúc đầu, Mohammed trải nghiệm những lợi ích mà đồng nghiệp của anh mô tả. Nhưng những lợi ích như thế kéo dài không lâu. Mohammed bắt đầu cư xử thất thường.
Ashique Selim, bác sĩ tâm lý tư vấn chuyên về nghiện ma túy, phân tích: “Trong giai đoạn đầu sử dụng yaba, nó có rất nhiều tác dụng tích cực. Mọi thứ đều được tăng cường với yaba. Bạn trở nên hòa đồng hơn. Bạn thích âm nhạc, thuốc lá và tình dục nhiều hơn. Ở Bangladesh có mối liên hệ rất không lành mạnh giữa yaba và tình dục – bạn tỉnh táo lâu hơn, bạn có nhiều năng lượng hơn, bạn cảm thấy tự tin hơn. Nếu bạn ngừng sử dụng yaba cũng không có triệu chứng vật vã vì thiếu thuốc bởi vì nó không giống như rượu hoặc heroine.
Nhưng đó là tác dụng thực sự gây nghiện của yaba. Đây là một loại thuốc rất nguy hiểm”. Mohammed nhớ lại: “Tôi hoàn toàn phụ thuộc vào yaba”. Sự nghiện ngập yaba của Mohammed chính là một thử nghiệm sâu sắc cho mối quan hệ của cặp vợ chồng. Nusrat, vợ của Mohammed, thừa nhận: “Mối quan hệ của chúng tôi đã trở nên mạnh mẽ hơn”. Mohammed cũng đồng ý. “Và tôi có thêm niềm tin vào cô ấy. Tôi biết cô ấy sẽ không rời xa tôi!”, anh nói.
Thế nhưng về sau thì Nusrat, người đang chăm sóc em bé mới sinh vào thời điểm đó, nói rằng hành vi của Mohammed ngày càng trở nên khó lường: “Anh ta hét lên với tôi. Tôi đã cố gắng thuyết phục anh điều trị, nhưng anh vẫn khăng khăng gạt bỏ. Anh còn nói: “Cô không tin tôi, cô muốn đi với người khác, cô muốn xa tôi”. Chúng tôi đã có một thời gian khó khăn. Đồng thời tôi biết chồng có thể làm bất cứ điều gì – thậm chí anh có thể giết tôi vào bất cứ lúc nào”.
Vào thời điểm tăng trưởng nhanh chóng – Bangladesh có một trong những nền kinh tế phát triển nhanh nhất thế giới – những kẻ buôn người bán số lượng lớn yaba với giá rẻ đặc biệt để tạo ra một thị trường bị lệ thuộc chất gây nghiện. Thông thường, có vẻ như việc sử dụng nó dần trở nên phổ biến hơn trong số những người năng động nhất trong thời bùng nổ kinh tế.
Theo bác sĩ tâm thần học Ashique Selim của Bangladesh, yaba đã đóng một vai trò không thể thay thế ở Bangladesh, một quốc gia nơi mà rượu không được phổ biến, và những người uống rượu thường không được xã hội chấp nhận. Ông kể: “Tôi có một người đàn ông đến với tôi, người có cuộc sống khá thoải mái. Nhưng bố mẹ anh ấy rất bảo thủ. Vì vậy, khi bạn bè của anh ấy đi ra ngoài và có uống một chút bia thì anh ấy sẽ không làm điều đó vì không muốn trở về nhà bị ngửi thấy mùi bia. Sau đó, ở tuổi 30, anh ta bắt đầu thử yaba. Kết quả là không có sự thay đổi thị giác nào trước mắt mọi người, và nó cũng không có mùi. Và khi sử dụng một liều nhỏ thì vẫn không có tác dụng gì vào ngày hôm sau”.
Nhưng người sử dụng yaba phải cố gắng đấu tranh để giữ thói quen của họ ở mức hoàn toàn là giải trí. Nhưng chứng nghiện yaba của Mohammed đã nhanh chóng đẩy anh vào cuộc sống khốn khổ: “Tôi luôn bối rối và cảm thấy ai đó đang nghe lỏm tôi, ai đó đang nhìn tôi”. Chứng hoang tưởng không phải là bất thường giữa những người dùng yaba. Khi cuộc sống vượt khỏi tầm kiểm soát, Mohamed bị buộc phải đưa đến một trung tâm phục hồi chức năng vào giữa đêm khuya bởi những người lạ được gia đình anh thuê. Đó là sự việc gây khó chịu, nhưng bây giờ anh biết ơn.
Mohammed đã trải qua 4 tháng điều trị, đã cai nghiện được hơn một năm song vẫn còn tình nguyện viên theo dõi – một phần để ngăn ngừa sự tái phát. “Bây giờ tôi nghĩ rằng anh ấy đã sẵn sàng để có được một công việc một lần nữa”, Nusrat, vợ của Mohammed nói. “Nhưng tôi không bao giờ thúc ép anh. Và nếu anh nói rằng anh cần sự giúp đỡ, tất cả chúng tôi đều ở đây vì anh”.
Trên thực tế, có vẻ như không có khảo sát đáng tin cậy về số lượng người phụ thuộc ma túy ở Bangladesh. Nhưng, Cục Kiểm soát ma túy Bangladesh (DNC) ước tính có 4 triệu người nghiện ma túy (các loại), trong khi các tổ chức phi chính phủ đưa ra con số lên tới gần 7 triệu! Trong số đó, khoảng 1/3 được cho là người dùng yaba.
Chính sự sẵn có rộng rãi của ma túy và sự hỗn loạn mà nó gây ra, đã kích động chính phủ Bangladesh áp dụng các hình phạt cho việc sở hữu yaba và tuyên bố một chính sách “không khoan nhượng”. Abdur Rahman, người sống ở Teknaf, thị trấn trung tâm tiêu thụ yaba ở quận Cox’s Bazar phía Đông Nam Bangladesh, kể: “Khi trở về từ nhà thờ Hồi giáo, tôi nhìn thấy rất nhiều cảnh sát ở trước cổng. Họ vào nhà và tìm thấy con trai tôi, Abul Kalam, trong phòng tắm. Họ đã túm lấy Kalam và còng tay. Tôi nói: “Làm ơn thả nó ra, thực sự nó đã làm gì?”. Cảnh sát nói với tôi: ‘Nếu ông nói quá nhiều, chúng tôi sẽ bắn ông’. Abul Kalam bị giam giữ 5 ngày trong đồn cảnh sát trước khi cha anh nhận được tin tức rất xấu. “Cảnh sát nói với tôi rằng con trai tôi đã bị giết trong một cuộc đấu súng”, người cha nói. Abul Kalam chết vào ngày 9-1-2019 tại nơi cách xa đồn cảnh sát trong những gì cảnh sát nói là một sự cố của cuộc đấu súng với tội phạm ma túy.
Các phương tiện truyền thông đưa tin một người đàn ông khác đã bị giết cùng với 20.000 viên yaba và 5 khẩu súng được thu hồi từ hiện trường. Một tổ chức nhân quyền ước tính rằng vào năm 2018, trong 7 tháng đầu hoạt động chống ma túy của chính phủ, gần 300 người đã bị giết trên khắp Bangladesh. Báo chí địa phương thường phản ánh một sự nghi ngờ lan rộng rằng đôi khi những vụ xả súng này được dàn dựng.
Nhưng Cảnh sát trưởng của Cox’s Bazar, A.B.M Masud Hossain, phủ nhận có chính sách bắn giết đối với những người bị nghi ngờ có liên quan đến yaba. Vậy làm thế nào để giải thích trường hợp cái chết của Abul Kalam? Cảnh sát trưởng lập luận: “Đôi khi khi tiến hành chiến dịch, chúng tôi phải đối mặt với những tên bán yaba. Tôi nghĩ đó là một loại sự cố không mong muốn. Sau khi bắt giữ những ai đó, chúng tôi đưa họ đến đồn cảnh sát. Sau đó, sau khi thu thập thông tin trong khi thẩm vấn, chúng tôi tiến hành chiến dịch. Do đó, có thể Kalam đã bị giết vào thời điểm đó”.
Một cuộc chiến ma túy đẫm máu có nguy cơ kéo dài
Cuộc chiến chống ma túy ở Bangladesh đang làm dấy lên lo ngại về những vụ giết người phi pháp kiểu Philippines. Gia đình của một số người thiệt mạng cho biết họ đã bị cảnh sát bắt giữ và chết khi bị giam giữ. Hầu hết các trường hợp tử vong đã xảy ra trong những trường hợp mà các phương tiện truyền thông Bangladesh gọi là vụ xả súng hoặc đấu súng, mặc dù gia đình của một số người thiệt mạng nói họ bị cảnh sát bắt giữ và chết khi bị giam giữ.
Nhiều người chết xuất hiện từ các tài khoản tin tức là những người nghiện và bán hàng rong bị giết ở các thành phố và các góc xa của đất nước, đôi khi bị buộc tội mang theo những viên thuốc nhỏ và vũ khí hạng nhẹ. Một người là Kamrul Islam 35 tuổi, được vợ mô tả từng bán ma túy, nhưng đã từ bỏ nó từ 10 năm trước để chuyển sang công việc điều hành một quầy bán thức ăn nhỏ tại trạm xe buýt ở thủ đô Dhaka.
Người vợ Taslima Begum cho biết trong một cuộc phỏng vấn rằng Islam bị các sĩ quan cảnh sát mặc thường phục bắt đi khi đang bán ở quầy thực phẩm. Không lâu sau đó, Begum biết được tin tức trên truyền hình việc Islam đã bị giết chết trong vụ nổ súng với các thành viên của Tiểu đoàn Hành động Nhanh (RAB), đội chống khủng bố tinh nhuệ dẫn đầu chiến dịch chống ma túy ở Bangladesh.
Begum nói: “Sau khi chúng tôi kết hôn, chồng tôi đã từ bỏ lối sống dính líu đến ma túy trước đây. Tôi biết rằng bây giờ anh ấy hoàn toàn vô tội”. Cuộc chiến ma túy là động thái quyết liệt của chính phủ nữ Thủ tướng Sheikh Hasina và nó được đưa ra so sánh với cuộc chiến chống ma túy khét tiếng của Tổng thống Rodrigo Duterte ở Philippines – một chiến dịch đã giết chết hơn 12.000 người chỉ trong 2 năm.
Tuy nhiên, chính quyền Bangladesh phủ nhận cáo buộc về những vụ giết người ngoài vòng pháp luật. Khi phát động cuộc chiến chống ma túy, Hasina đã viện dẫn các chính sách chống khủng bố của mình được thực hiện sau một cuộc tấn công năm 2016 vào một quán cà phê ở Bangladesh giết chết 23 người và nhấn mạnh sẽ không có kẻ phạm tội nào được tha. Cảnh sát Bangladesh ước tính rằng ở đất nước 160 triệu dân có đến 7 triệu người người nghiện ma túy, trong đó phổ biến nhất là yaba – một loại ma túy dạng viên có chứa caffeine và methamphetamine.
Mặc dù loại thuốc này không được sản xuất tại Bangladesh, nhưng các nhà chức trách nói rằng số lượng yaba trị giá hơn 40 triệu USD chảy vào nước này mỗi năm từ nước láng giềng Myanmar. Bangladesh bắt đầu áp dụng biện pháp cứng rắn hơn đối với yaba kể từ mùa hè năm 2018, khi hàng trăm ngàn người tị nạn Hồi giáo Rohingya bắt đầu chạy vào nước này để thoát khỏi các cuộc tấn công của lực lượng an ninh Myanmar. Các quan chức Bangladesh đã bắt giữ hàng trăm người tị nạn, hoặc những kẻ buôn người đóng giả làm người tị nạn, về các tội liên quan đến ma túy.
Các nhóm nhân quyền trong nước và quốc tế cho biết chính phủ Bangladesh đang càn quét những kẻ phạm tội nhỏ trong khi phớt lờ bọn thủ lĩnh mạng lưới buôn lậu – trong đó bao gồm cả các quan chức chính phủ và an ninh được cho là có liên quan đến buôn lậu ma túy. Thay vì thực hiện các biện pháp hiệu quả để làm sạch các mạng lưới thực thi pháp luật, chính quyền Bangladesh đã bất ngờ mở cuộc chiến chống ma túy đối với những kẻ bé nhỏ – theo Badiul Alam Majumdar, nhà hoạt động nhân quyền và đồng sáng lập tổ chức xã hội dân sự Shujan.
Bangladesh thu giữ kỷ lục 53 triệu viên thuốc methamphetamine trong năm 2018 – tăng 33% trong một năm – trong bối cảnh cuộc đàn áp toàn quốc về buôn lậu ma túy. Theo giới chức chính quyền Bangladesh, gần 300 nghi phạm buôn lậu ma túy đã bị giết vào năm 2017 – theo Bazlur Rahman, phó giám đốc DNC. Masum-e-Rabbani, một quan chức cấp cao khác của DNC, cho biết những vụ bắt giữ ma túy kỷ lục có nghĩa là cuộc chiến chống ma túy đang mang lại kết quả tích cực. Ông nhấn mạnh rằng đã có sự sụt giảm đáng kể trong việc sử dụng và bán yaba.
Bangladesh có nỗ lực rất lớn để kiểm soát sự gia tăng nhập khẩu yaba qua biên giới từ Myanmar, nơi ma túy được sản xuất bởi hàng triệu người. Những viên thuốc đã trở thành một nguồn thu nhập dễ dàng cho những người Rohingya chạy qua biên giới sau khi quân đội Myanmar tiến hành một cuộc đàn áp ở Rakhine vào tháng 8.2017. Những người tị nạn đóng vai trò là người vận chuyển, giao thuốc cho các đại lý ở phía biên giới Bangladesh, theo cảnh sát Bangladesh.
Vào tháng 10-2018, các nhà chức trách Bangladesh xếp loại yaba thành chất cấm loại A và quốc hội nước này đã thông qua luật cho phép hình phạt tử hình đối với tội buôn bán ma túy. Một nhà hoạt động hàng đầu Bangladesh cho biết những vụ bắt giữ yaba kỷ lục có nghĩa là hàng trăm người bị giết chết trong cuộc chiến chống ma túy. Nur Khan Liton, cựu lãnh đạo nhóm nhân quyền Ain O Salish Kendra, bình luận: “Trên thực tế, hàng loạt cuộc đàn áp của cảnh sát không hiệu quả. Họ cần một cách tiếp cận khác”.
