Những vụ cướp mộ và hộp sọ hầm mộ Sousse
Năm 2013, một nhà sưu tập người Mỹ đến thăm Tunisia đã bước vào hầm mộ Sousse – một nghĩa địa cổ xưa lâu đời nhất trên thế giới , nơi chôn cất một số tín đồ Cơ đốc giáo – và lấy trộm một hộp sọ với một đĩa kim loại mỏng trong quá trình cải tạo hầm mộ. Nhà sưu tầm sau đó đã đưa hộp sọ lên một nhóm kín trên Facebook để bán với giá 550 USD.
Các thành viên khác của nhóm rất phấn khích với hộp sọ trộm được và đăng một số bình luận về việc nó “đẹp” như thế nào. Điều mà người sưu tầm có thể không nhận ra là nhóm không riêng tư như vẻ ngoài của nó. Một phóng viên của tạp chí Live Science đóng giả là một người quan tâm đến hộp sọ đã xâm nhập vào nhóm kín trên Facebook và một số nhóm khác thích nó, và trải qua 10 tháng theo dõi dấu vết của hài cốt con người được rao bán trên nền tảng xã hội.
Cuộc điều tra của tạp chí Live Science đã vạch trần một thế giới mà trong đó hài cốt con người được rao bán với rất ít thông tin về nguồn gốc của chúng và đặt ra câu hỏi về cách họ có được. Trong khi hộp sọ hầm mộ Sousse đặc biệt ở chỗ nhà sưu tập công khai thừa nhận ông đã trộm nó, Live Science ghi nhận còn vô số hài cốt khác của con người không có nguồn gốc rõ ràng và từ đó bỏ ngỏ câu hỏi: Liệu có bao nhiêu trong số những hài cốt này bị cướp phá hoặc đánh cắp? Hầu hết các quốc gia trên thế giới (bao gồm Tunisia) ngăn cấm cướp bóc các địa điểm khảo cổ và nghĩa địa.
Tại Mỹ, “không có luật pháp ở bất kỳ bang nào cho phép hoặc thừa nhận rằng việc bán hài cốt của con người là hợp pháp. Ngược lại, nó là bất hợp pháp ở một số bang”, Tanya Marsh, nữ chuyên gia về luật tang lễ và nghĩa trang Trường Luật Wake Forest bang Bắc Carolina (Mỹ), nói. Trong các nhóm kín trên Facebook, một số người bán cho rằng họ lấy xương từ các trường cao đẳng y khoa; nhưng ngay cả khi những tuyên bố đó là đúng, “không có trường hợp ngoại lệ nào cho hài cốt của con người ngay cả khi có tài liệu cho rằng chúng là từ bộ sưu tập của một trường y hoặc bảo tàng”, Marsh nói với Live Science.
Ryan Seidemann và Christine Halling “nghi ngờ chuyện có ai đó, ngay cả những người hiến tặng hài cốt của họ cho khoa học, muốn trở thành một cổ vật cho một cá nhân”. Cả hai đều làm việc trong Văn phòng Tổng chưởng lý Louisiana trực thuộc Phòng Dân sự của Bộ Tài nguyên & Đất đai, với Seidemann lãnh đạo bộ phận và Halling là nhà khảo cổ học. Seidemann và Halling nói: “Rõ ràng là hài cốt của con người bắt nguồn từ các ngôi mộ hoặc nơi chôn cất. Và những người đó mong muốn hài cốt của mình luôn yên nghỉ trong không gian chôn cất của họ.
Do đó, sự vi phạm mục đích này nhằm tìm cách sở hữu tư nhân hoặc sở hữu hài cốt là hợp pháp đều vi phạm đạo đức. Ý nghĩa pháp lý và đạo đức rất rõ ràng theo quan điểm của chúng tôi: Không cần thiết hay biện minh cho bất kỳ cá nhân tư nhân nào sở hữu bất kỳ hài cốt nào của con người, cho dù đó là hài cốt của người lớn hay trẻ em”.
Gretchen Peters, đồng sáng lập “Liên minh chống tội phạm trực tuyến” (ACCO) – một tổ chức chống tội phạm và tham nhũng – nhận định hoạt động buôn bán hài cốt con người là “vô lễ với người chết” và đang khuyến khích hành vi cướp mộ trên toàn thế giới. Mỗi hộp sọ hoặc cổ vật bị đánh cắp từ các ngôi mộ trở thành một mảnh lịch sử bị mất tích – một cửa sổ không còn có sẵn cho các nhà khảo cổ và những người khác khám phá các nền văn minh trước chúng ta. Ví dụ, các hầm mộ Sousse (trải dài khoảng 5 km) chứa hài cốt của khoảng 15.000 người trong đó có nhiều tín đồ Cơ đốc giáo – những người sử dụng các hầm mộ như một nơi gặp gỡ để tránh bị quân lính La Mã bức hại. Vào thời điểm khoảng 2.000 năm trước, Tunisia bị cai trị bởi Đế chế La Mã.
Bằng cách nghiên cứu những hài cốt đó, các nhà khảo cổ học tìm hiểu về cuộc sống ở Tunisia đã thay đổi như thế nào khi nhiều người chuyển đổi sang Kitô giáo. Chẳng hạn, các học giả cố gắng bảo tồn các bức tranh khảm trong hầm mộ và tìm kiếm manh mối về cách các phong cách nghệ thuật thay đổi khi mọi người quy theo Kitô giáo.
Người bán (hoạt động tại bang Washington) hộp sọ cướp từ hầm mộ Sousse và đã bán rất nhiều hài cốt người khác trong các nhóm kín Facebook. Live Science đã liên lạc với nhà sưu tập thông qua Facebook và đóng giả là một người quan tâm đến hộp sọ. Người sưu tầm đã không trả lời các câu hỏi và bài đăng bán hàng sau đó đã bị xóa. Bộ Văn hóa Tunisia và một vài nhà khảo cổ học ở Tunisia cũng không trả lời yêu cầu bình luận về hộp sọ hầm mộ Sousse.
Rao bán cả hài cốt trẻ em và trẻ sơ sinh
Hộp sọ Sousse chỉ là phần nổi của tảng băng bán hàng trực tuyến tư nhân không có giấy tờ. Hài cốt thai nhi, trẻ sơ sinh và trẻ em đặc biệt phổ biến trong các nhóm kín Facebook này. Một người mua đã viết trong một bài đăng rằng họ đang “tìm kiếm các mẩu xương hoặc bộ phận cơ thể của trẻ em”. Người mua và người bán thường không thảo luận về lý do tại sao họ quan tâm đến trẻ em và thai nhi. Người bán tuyên bố một xác ướp trẻ con tuyên bố là 6 tuổi và chết vào thập niên 1700, được rao bán với giá 12.247 USD.
Không có thông tin xuất xứ nào được đưa ra trong bài đăng bán hàng, nhưng người bán đã viết bằng chữ lớn rằng đó là “KHÔNG PHẢI LÀ HÀNG TRỘM CƯỚP MỘ”. Một ví dụ với giá thấp hơn là hộp sọ mà người bán nói có lẽ là một “phụ nữ ở tuổi thiếu niên” được chào bán với giá 1.300 USD. Không có thông tin xuất xứ được liệt kê trong bài đăng bán hàng, mặc dù người bán cho rằng nó đã được mua một cách hợp pháp và có tài liệu nhập khẩu hợp pháp. Một người bán khác rao bán hộp sọ của một “thiếu niên” với giá 1.000 USD và ”răng khôn chưa mọc”.
Người bán khẳng định hộp sọ đến từ một “trường y ở Philadelphia”. Không rõ người bán đã có được nó như thế nào. Hài cốt thai nhi được bán trong các nhóm kín, đôi khi được bảo quản trong lọ chất lỏng. Ví dụ, một bào thai nhỏ có mô mềm được bảo quản tốt đã được đăng bán với giá 2.350 USD. Nó được liệt kê là “mẫu vật y tế đã nghỉ hưu”, không có thông tin nào khác được đưa ra. Một thai nhi “gần như đủ tháng” được bán với giá 6.495 USD. Người bán tuyên bố trong bài đăng trên nhóm kín Facebook rằng nó có nguồn gốc từ một “bộ sưu tập giảng dạy cũ”.
Người bán cũng tuyên bố rằng mẹ của thai nhi “muốn mẫu vật này sống nhờ bảo quản và để kích thích sự tò mò và giáo dục thêm về cơ thể con người ”. Điều này có hợp pháp không? Điều đó có thể thay đổi theo khu vực. Marsh bình luận: “Tại Mỹ không có luật cho phép bán hoặc sở hữu thai nhi của con người. Có xu hướng các cơ quan lập pháp bang áp dụng các đạo luật coi hài cốt thai nhi là hài cốt của con người – một trong những tác động của các đạo luật mới đó là hài cốt thai nhi, bất kể tuổi thai, sẽ được yêu cầu chôn cất, hoặc hỏa táng và các đạo luật rõ ràng cấm bán hài cốt người cũng sẽ áp dụng cho hài cốt thai nhi”.
Làm thế nào để pháp luật hiện hành được thực thi nghiêm túc là một câu hỏi khác. Rick St. Hilaire, luật sư làm việc cho tổ chức phi lợi nhuận “Nghiên cứu Chính sách & Luật di sản Văn hóa Red Arch” có trụ sở tại New Hampshire (Mỹ), nói rằng theo kinh nghiệm của ông, các viên chức bảo tồn lịch sử nhà nước, các giới chức bộ tộc và quan chức hải quan nhận thức rõ nhất về hoạt động mua bán hài cốt con người. “Lãnh vực mua bán này không thu hút sự chú ý từ các cơ quan thực thi pháp luật”, St. Hilaire nói, lưu ý rằng vấn đề này không được chú ý nhiều như buôn người và ma túy.
Một số “cơ quan thực thi pháp luật có thể nhận thức được hoạt động mua bán này, nhưng lại không biết sử dụng luật như thế nào để ngăn chặn việc mua bán hài cốt con người”, Seidemann và Halling nói. Katie Paul, đồng giám đốc dự án ATHAR (điều tra hoạt động buôn lậu di sản văn hóa) cho biết: “Facebook thực sự có chính sách cấm bán hài cốt con người trên nền tảng của mình. Nhưng thương mại trên Internet và trên phương tiện truyền thông xã hội được quản lý rất kém, nên nó thực sự giống như miền Tây hoang dã không có cảnh sát trưởng”.
Dao và gậy có cán bằng xương người và “da người”
Người bán đôi khi đăng các mặt hàng làm từ một phần hài cốt của con người, chẳng hạn như dao và gậy đi bộ kết hợp xương người. Một cây gậy đi bộ, được bán với giá 300 USD, có một tay cầm làm từ xương đùi của con người, và người bán cho biết xương đùi đến từ một bộ xương có từ thế kỷ 19. “Đừng bỏ lỡ một trong những loại này,” người bán nói. Người bán tương tự cũng cung cấp một con dao có tay cầm làm từ xương đùi người với giá 260 USD.
Một mặt hàng đặc biệt khác thường là một ấn bản năm 1917 của cuốn sách Những bệnh về dacủa Tiến sĩ Richard Sutton mà người bán cho biết được phục hồi… bằng “da người”. Người bán cho rằng hài cốt người được sử dụng để tạo ra da đến từ một “mẫu vật y tế đã nghỉ hưu”. Người bán nói thêm: “Cá nhân tôi đã mua được vật thể này, nó đã biến thành da và tự tay tôi làm bìa sách”. Giá yêu cầu là 6.500 USD và đã được bán thành công.
Những ví dụ này chỉ chiếm một phần nhỏ trong những vụ bán hàng diễn ra trong các nhóm kín trên Facebook. Có rất nhiều hài cốt con người đáng quan tâm, chẳng hạn như hộp sọ thon dài của Peru được bán với giá 10.500 USD. Không có thông tin xuất xứ được đưa ra trong bài đăng. Đây là một vụ mua bán đặc biệt khó khăn, vì Peru đã bị tàn phá bởi cướp bóc và Quỹ Di sản Toàn cầu (GHF) ước tính rằng 100.000 ngôi mộ nước này đã bị cướp bóc.
GHF là tổ chức phi lợi nhuận hoạt động trên phạm vi quốc tế thành lập tại California năm 2002 và sứ mệnh của nó là “biến đổi cộng đồng địa phương bằng cách đầu tư vào di sản toàn cầu”. Các hộp sọ của những người có đầu thuôn dài , được tìm thấy ở Peru và các nơi khác trên thế giới, xuất phát từ tập tục ràng đầu.
Tục ràng đầu ở Peru đã trở nên phổ biến vào khoảng năm 1300 Công nguyên và có thể đã được thực hiện để thể hiện những nhóm xã hội đặc biệt – theo báo cáo của các nhà nghiên cứu vào năm 2018 trên tạp chí Current Anthropology. Nhiều trang web đã cấm hoặc hạn chế việc bán hài cốt của con người. Chẳng hạn, eBay đã cấm bán loại mặt hàng này. Trong khi đó hài cốt của con người vẫn được rao bán trên Instagram, nhưng Live Science phát hiện ra rằng một số tài khoản trên Instagram bán chúng đã bị đóng cửa trong những tháng gần đây.
Từ những hình ảnh được đăng trong các nhóm kín trên Facebook, cuộc điều tra của Live Science cho thấy nhiều thành viên dường như tìm mua hài cốt con người để trưng bày trong nhà của họ. Hài cốt con người thường được bày trí trong tủ và trên bàn. Thỉnh thoảng một bộ xương sẽ được sắp đặt ngồi trên ghế! Trong một vài trường hợp, những chiếc đầu lâu có những hình ảnh được chạm khắc, trong đó có một hình ảnh của vị thần tà giáo Baphomet nửa người nửa dê.
Đôi khi các nhà sưu tập sửa đổi hộp sọ để chúng có thể được sử dụng làm bình hoa. Hai nhà khảo cổ học nghiên cứu về hoạt động mua bán hài cốt người – Shawn Graham và Damien Huffer ở Đại học Carleton (Ontario, Canada) – cho biết trong một email viết chung gửi đến Live Science: “Các nhà sưu tập dường như có nhiều động lực để mua hài cốt con người. Một số nhà sưu tập dường như bị thúc đẩy bởi niềm đam mê với cái chết, trong khi những nhà sưu tập khác quan tâm đến việc cố gắng tái tạo hình ảnh hài cốt người được trưng bày trong bảo tàng”.
Một số chuyên gia mà Live Science đã nói chuyện cho rằng Facebook cần thực thi chính sách cấm triệt để hoạt động mua bán hài cốt người trên nền tảng của mình. Graham và Huffer nói rằng các cơ quan thực thi pháp luật cần phải cải thiện việc thực thi các luật hiện hành chống lại việc mua bán hài cốt con người. Ngoài ra, theo Peters, chính phủ nên thông qua các quy định đặt trách nhiệm lên các công ty truyền thông xã hội để loại bỏ các giao dịch bất hợp pháp khỏi nền tảng của họ. Live Science cũng đã liên hệ với Facebook để cảnh báo cho công ty hoạt động mua bán xương người. Đáp lại, một phát ngôn viên Facebook tuyên bố một khi nhận thức được một nhóm kín đã vi phạm chính sách của nền tảng, họ sẽ có hành động chống lại. Kể từ ngày 3.7.2020, Live Science phát hiện 3 trong số các nhóm kín đã ngừng hoạt động, mặc dù những nhóm kín khác vẫn hoạt động.
