Theo thống kê từ Viện Sốt rét – Ký sinh trùng – Côn trùng Trung ương, cứ 10 người Việt Nam thì có bảy, tám người bị nhiễm giun, sán. GS Trần Vinh Hiển – nguyên Chủ nhiệm bộ môn Ký sinh trùng của Bệnh viện Đại học Y Dược TP.HCM, chuyên gia cố vấn chuyên khoa Ký sinh – Vi nấm học tại Bệnh viện Bệnh nhiệt đới cho rằng thói quen ăn rau, hải sản và thịt tái, sống của chúng ta đã tạo điều kiện cho giun sán và các loại ký sinh trùng nguy hiểm đi vào cơ thể.
Mầm giun sán rất phổ biến trong thức ăn tái sống
Với giới doanh nhân và nhân viên văn phòng, món phở tái, thịt heo tái, gỏi cá sống, tiết canh là những món ăn không mấy xa lạ nhưng những món ăn này lại là nguyên nhân gây nhiễm giun sán. Theo GS Trần Vinh Hiển, có rất nhiều dạng ký sinh trùng gây bệnh sống ký sinh trên các loại thực phẩm, từ hải sản, thịt gia súc, gia cầm tới rau quả. Chẳng hạn nhưếch, nhái, cá nước ngọt, đặc biệt là lươn, thường có ấu trùng giun Gnathostoma spinigerum. Khi xâm nhập vào cơ thể người, ấu trùng này không phát triển ngay thành những con giun nhỏ, mà tiếp tục tồn tại dưới dạng ấu trùng, hình thành những khối u di chuyển được trong da và mô mềm, thường xuất hiện ở mặt, mu bàn tay, lưng, mông, bụng… Khối u di chuyển được này dần chuyển thành một nốt nhỏ hoặc một khối phù nề, gây ra những tổn thương đối với hệ thần kinh trung ương như làm rối loạn tri giác, yếu liệt nửa người, hôn mê nhiều ngày… Ngoài ra, ấu trùng trong lươn còn có thể di chuyển vào nội tạng như gan, phổi, gây đau bụng, ho, đau ngực, khó thở. Nếu ấu trùng đó di chuyển vào mắt thì sẽ gây xuất huyết trong mắt, giảm thị lực, dẫn đến mù lòa, còn khi chúng chui vào hốc tai, hốc mũi sẽ gây ra hiện tượng nhức tai, viêm mũi. Đã có trường hợp Gnathostoma spinigerum bò ra cả tai và mũi.
Ngoài ra, ốc, tôm, cua và rau sống rửa không sạch có thể chứa ấu trùng Angiostrongylus cantonensis và sán lá phổi, khi xâm nhập làm tổn thương màng não, gây đau đầu dữ dội, làm teo dây thần kinh mắt, liệt nhẹ tay chân hoặc rối loạn tâm thần. Bệnh nhân bị nhiễm sán lá phổi nhẹ thường không có triệu chứng rõ rệt. Trong điều kiện cơ địa phù hợp, sán lá phổi sẽ phát triển, gây ra các triệu chứng từ nhẹ đến nặng, bắt đầu là sốt nhẹ, ho khan, rồi ho ra máu kèm theo đau ngực, khó thở, mệt mỏi, sút cân, viêm phế quản (dễ lầm với lao phổi), xuất huyết não, phù não, viêm màng não, giảm thị lực, mất trí nhớ, động kinh, liệt nửa người… Ngoài ra, sán lá phổi có thể di chuyển đến các cơ quan khác như khoang bụng, da, màng tim, thượng thận, tinh hoàn, dương vật, hốc mắt…, hình thành những khối áp xe.
Món phở bò tái, gỏi thịt heo tái và rau sống cũng là những món ăn quen thuộc của người Việt. Thịt bò tái, heo tái là nguồn chứa sán dải heo và sán dải bò (còn gọi là sán xơ mít), có đến hàng ngàn đốt, sống ký sinh ở ruột non. Đốt sán già bị rụng đi và thoát ra ngoài qua hậu môn nên nhiều người thường phát hiện thân sán trong đũng quần, trên giường, chăn… Trong cơ thể heo, bò, ấu trùng sán di chuyển khắp nơi, nhất là các cơ, mô dưới da và hệ thần kinh trung ương, hình thành những “gạo sán”, tức là bọc mà bên trong chứa nhiều ấu trùng sán. Thịt heo, thịt bò chưa nấu chín sẽ đưa “gạo sán” vào ruột non và phóng thích sán non sau khoảng hai, ba tháng. Sán dải bò và sán dải heo khi phát triển trong cơ thể có thể gây các biểu hiện buồn nôn, đau vùng thượng vị, tiêu chảy từng đợt, sụt cân, khối u sán di chuyển dưới da… Riêng “gạo heo” có thể gây những biểu hiện ở não như tăng áp lực nội sọ, động kinh, suy nhược, liệt chi, rối loạn tâm thần, nếu nằm trong hốc mắt, mí mắt, kết mạc mắt thì gây rối loạn thị giác, còn nằm ở dưới da sẽ tạo nên những nốt sần sờ thấy được, đôi khi gây ngứa.
Món sushi, sashimi nói riêng và hải sản sống nói chung có thể chứa ấu trùng giun Anisakis simplex. Ấu trùng này thường ký sinh trên cá mòi, cá thu, cá hồi, hàu, bạch tuộc, mực…, gây ra các triệu chứng buồn nôn, loét dạ dày, nôn ra máu (dễ nhầm lẫn với ung thư dạ dày). Anisakis simplex di chuyển, bám vào vùng hầu họng nên gây ho. Ở ruột non, ấu trùng gây áp xe, mà triệu chứng giống viêm ruột thừa hoặc viêm đại tràng.
Một món ăn được xem là khoái khẩu của nhiều người là món gỏi cá sống thường tiềm ẩn hai loại ấu trùng sán lá nhỏở gan. Nếu chỉ vài trăm con thì bệnh nhân có thể tạm “chung sống hòa bình”, nhưng khi trong cơ thể có từ một ngàn con sán trở lên là có thể xảy ra các triệu chứng nôn ói, tiêu chảy, đau vùng túi mật, thiếu máu nặng, xơ gan và suy kiệt.
Ở các loại rau mọc trong nước như rau muống, ngó sen, cải xoong… có tiềm ẩn ấu trùng sán lá lớn ở ruột. Nếu chỉ tồn tại vài con sán lá lớn thì chúng gây mệt mỏi và thiếu máu nhẹ, nhưng nếu có đến hàng trăm con sán ký sinh thì thành ruột của người sẽ bị loét, hoặc bị nhiễm độc toàn thân với các biểu hiện là mệt mỏi, sụt cân, đau bụng, tiêu chảy, phân màu vàng xanh và nặng mùi. Đã từng có trường hợp bệnh nhân bị phù nề và suy kiệt do trong cơ thể có trên ba ngàn con sán lá. Độc tố từ các chất chuyển hóa của sán lá có thể gây tử vong vì phù phổi cấp hoặc suy kiệt.
Xổ giun định kỳ chỉ có tác dụng với giun ở ruột
Theo GS Trần Vinh Hiển thì người Việt Nam chúng ta hầu như ai cũng chứa giun sán trong cơ thể, lý do không chỉ vì tập quán ăn uống, mà còn do khí hậu nóng ẩm. Chúng ta thường cho rằng người ở thành phố lớn ít bị nhiễm giun sán nhưng thực tế không đúng như vậy. Hằng ngày, chúng ta tiêu thụ một lượng lớn các loại rau mọc dưới nước như: rau ngổ, rau cần, rau muống, cải xoong… từ những các vùng ven như Thủ Đức, quận 12, Hóc Môn, nơi người nông dân vẫn dùng phân tươi để tưới rau màu, phóng uế bừa bãi ra ngoài môi trường trứng giun sán sẽ phát tán ra môi trường đó là điều kiện tốt cho giun sán phát triển. Những quán ăn lề đường là nơi việc đảm bảo vệ sinh ít được coi trọng và thực phẩm cũng lấy từ những nguồn ít kiểm duyệt.
Bình thường, chúng ta có thể “chung sống hòa bình” với giun sán khi cơ thể đã thích nghi với sự tồn tại của chúng. Trừ khi lượng giun sán lớn hơn mức cho phép hoặc cơ thể không thể thích nghi thì mới có những biểu hiện rõ rệt. Khi có các biểu hiện sốt liên tục hay từng cơn, đau bụng từng cơn hoặc trong một giờ nhất định mỗi ngày, xuất hiện khối sưng phù trên da và có thể di chuyển, xuất hiện đường ngoằn ngoèo nhô cao trên bề mặt da, ngứa, nổi mề đay, tiêu chảy nặng… thì cần đến bệnh viện khám ngay.
Hiện cũng có một số biện pháp diệt ấu trùng giun sán trong thực phẩm sống được áp dụng, ví dụ ngâm thịt trong giấm đặc nhiều giờ, muối cá từ một tuần trở lên, xông khói cá hoặc đông lạnh hải sản ở âm 20 độ C trong một tuần hay âm 35 độ C trong bảy giờ. Tuy nhiên, theo tôi, các biện pháp đó vẫn không đạt hiệu quả tuyệt đối. Ngay cảở đất nước Nhật Bản nơi việc phòng giun sán đã được đưa vào luật thì vẫn có trên 12 ngàn người mắc bệnh liên quan đến ấu trùng giun Anisakis simplex. Còn ở Hà Lan, lượng người nhiễm sán Anisakis simplex đang tăng nhanh, mà nguyên nhân được cho là do ăn nhiều cá trích.
“Muốn hạn chế nguy cơ giun sán, không có cách nào khác hơn là ăn chín, uống sôi”, GS Trần Vinh Hiển cho biết. Hầu hết các loại ký sinh trùng kể trên khi vào cơ thể người không chỉ sống ký sinh trong đường ruột, mà còn phát triển ở nhiều cơ quan nội tạng khác nên việc chẩn đoán bệnh khá phức tạp và nếu tình trạng nhiễm ký sinh trùng đã có biến chứng nguy hiểm thì việc điều trị sẽ rất khó khăn. Hơn nữa, biện pháp xổ giun định kỳ sáu tháng một lần chỉ có tác dụng loại trừ các loại giun ký sinh ở ruột, còn loại ký sinh trùng di chuyển lung tung thì rất khó bị tiêu diệt.
Vì vậy, việc phòng ngừa giun sán và tránh tái nhiễm là rất quan trọng. Những lời khuyên quen thuộc mà trẻ em được học ở trường cũng chính là cách để người lớn phòng tránh giun sán: Nên dùng thức ăn đã nấu chín, uống nước đã đun sôi, xử lý các chất thải sạch sẽ (không phóng uế bừa bãi), rửa tay thường xuyên trước khi ăn, thường xuyên giặt giũ quần áo, chăn mền, thường xuyên làm vệ sinh đồ chơi trẻ em. Cũng theo GS Vinh Hiển, hiện chưa có kết quả nghiên cứu cụ thể nào cho thấy thức ăn tái hoặc sống tốt hơn thức ăn chín. Cách ăn các thức ăn chưa nấu chín như phở bò tái, hải sản sống hoặc tái… để không bị mất đi các chất bổ dưỡng chỉ là quan niệm truyền miệng trong dân gian.
- Thanh Nhã
