Rượu thuốc là một chế phẩm hết sức độc đáo của y học cổ truyền. Việc dùng rượu thuốc để trị bệnh và bồi bổ sức khỏe đã có từ lâu.
Tuy nhiên, do hiểu biết chưa đầy đủ nên không ít người đã sử dụng rượu thuốc một cách tùy tiện, thậm chí có khi còn lạm dụng, khiến công dụng bồi bổ chẳng thấy đâu mà nhiều khi còn rước vào những tai họa không đáng có.
Rượu thuốc là gì?
Rượu thuốc là những chế phẩm lỏng được điều chế bằng phương pháp chiết xuất các dược liệu thảo mộc hoặc động vật với rượu nhằm mục đích điều trị hoặc bảo vệ và nâng cao sức khỏe.
Dùng rượu thuốc để chữa bệnh và bồi bổ gọi là dược tửu liệu pháp. Trong thành phần của rượu thuốc có khi chỉ có một vị (rượu đơn), nhưng thường thì có khá nhiều vị được phối hợp với nhau để phát huy cao nhất tác dụng của thuốc (rượu kép). Công lực của dược tửu phụ thuộc vào hai nhân tố là rượu và thuốc.
Việc lựa chọn các vị thuốc khác nhau sẽ tạo ra những loại rượu có tác dụng không giống nhau, nhưng vai trò của rượu thì không thể thiếu, bởi lẽ, nói như cổ nhân thì “rượu đứng đầu trăm thứ thuốc”, “rượu có công dụng tuyên tán dược lực, ôn thông khí huyết, sơ kinh hoạt lạc, có thể đạt tới tứ chi bách hài, ngũ tạng lục phủ”.
Rượu thuốc có từ bao giờ?
Trong văn tự giáp cốt (chữ viết trên xương và mai rùa) thời cổ ở Trung Quốc có chép “ngâm thuốc vào rượu” để nói đến loại rượu thuốc có hương vị thơm ngon dùng vào việc cúng tế và chữa bệnh. Hai phương rượu thuốc sớm nhất được ghi trong các y thư cổ là “Kê thỉ lễ” (Nội kinh) và “Hồng lam hoa tửu” (Kim quỹ yếu lược).
- Xem thêm: Kể chuyện thuốc Bắc
Các sách thuốc kinh điển khác như Thương hàn tạp bệnh luận, Trửu hậu bị cấp phương, Thiên kim phương, Thái bình thánh huệ phương, Thánh tễ tổng lục… đều đề cập đến rượu thuốc trên mọi phương diện, trong đó đặc biệt là cuốn Bản thảo cương mục còn ghi lại kinh nghiệm sử dụng men rượu, rượu trắng, rượu nho, bã rượu, rượu ủ… trong hầu hết các chuyên khoa lâm sàng như nội khoa, ngoại khoa, nhi khoa, phụ khoa và ngũ quan khoa.
Các loại rượu thuốc
Có đến hàng ngàn phương rượu thuốc. Căn cứ vào số vị thuốc trong phương, có thể chia ra làm hai loại: rượu đơn (độc vị) và rượu kép (đa vị).
Căn cứ vào công dụng, có thể chia ra làm hai loại cơ bản là rượu bổ và rượu bệnh, hoặc chia ra làm nhiều loại khác nhau như rượu khu phong, rượu kiện tỳ, rượu bổ gân cốt, rượu thanh nhiệt lợi thấp, rượu giải cảm, rượu an thần, rượu bổ huyết, rượu bổ khí, rượu bổ dương, rượu bổ âm…; Căn cứ vào cách dùng có thể chia ra làm hai loại: rượu uống trong và rượu dùng ngoài.
Nguyên tắc dùng rượu thuốc
Vì rượu thuốc cũng là dược phẩm nên khi dùng phải tuân thủ ba nguyên tắc là đúng bệnh, đúng người và đúng liều lượng.
Nếu để trị bệnh thì trước hết người bệnh phải được thầy thuốc chuyên khoa khám tỉ mỉ và chẩn đoán chính xác, sau đó mới chọn phương và bào chế cho phù hợp.
Ví như, cùng là bệnh dương nuy (liệt dương), nhưng với những người thuộc thể bệnh âm hư thì loại dược tửu chọn dùng hoàn toàn khác so với thể bệnh dương hư.
Nếu để bồi bổ với mục đích bảo vệ và nâng cao sức khỏe thì cũng phải căn cứ vào các đặc điểm của người dùng như tuổi tác, giới tính, thể chất…
Phải xác định được phần nào trong cơ thể bị hư yếu (âm hư, dương hư, khí hư hay huyết hư) và tạng phủ nào cần bồi bổ (tâm, can, tỳ, phế, thận…) để từ đó chọn phương, lựa dược cho thích đáng.
Chỉ trên cơ sở chẩn bệnh một cách biện chứng mới có thể lựa chọn và điều chế rượu thuốc phù hợp và có chất lượng; Ngược lại, nếu chẩn bệnh sai thì khi dùng sẽ không có tác dụng, thậm chí có thể gây hại.
Rượu bổ âm
Là loại rượu dùng cho những người bị bệnh thuộc thể âm hư hoặc có thể chất thiên về âm hư, biểu hiện bằng các chứng trạng như người gầy, miệng ráo họng khô, hay hoa mắt chóng mặt, mất ngủ, hay mộng mị, ra mồ hôi trộm, lòng bàn tay và bàn chân nóng, hay có cảm giác sốt nóng về chiều, gò má đỏ, di tinh, ù tai, đại tiện táo, tiểu tiện lượng ít sắc vàng, lưỡi khô đỏ, ít hoặc không có rêu…
- Xem thêm: Vị trà – phương thuốc
Các loại rượu bổ âm thường thấy là thần tiên diên thọ tửu, thiên môn đông tửu, tang tằm tửu (rượu tằm), địa hoàng tửu, địa hoàng thủ ô tửu, tư âm dưỡng huyết tửu, hà thủ ô tửu, kỷ tử tửu, ô tu tửu (rượu làm đen râu tóc), bồ đào tửu (rượu nho)… Những người có chứng dương hư không nên dùng loại rượu này.
Rượu bổ dương
Còn gọi là rượu trợ dương, tráng dương hoặc khởi dương, rượu dùng cho người bị bệnh thuộc thể dương hư hoặc có thể chất thiên về dương hư, biểu hiện bằng các chứng trạng như hay sợ lạnh, tay chân lạnh, sắc mặt trắng bệch, mệt mỏi như mất sức, dễ đổ mồ hôi, hay có cảm giác khó thở, ngại nói, miệng nhạt, không khát, tiểu tiện trong dài, đại tiện lỏng nát, hay bị cảm lạnh, di tinh, liệt dương, chất lưỡi nhợt, rêu lưỡi trắng mỏng…
Nổi bật trong nhóm này có minh mạng tửu, lộc nhung tửu (rượu nhung hươu), hải cẩu thận tửu, ba kích tửu, dâm dương hoắc tửu, dương cao tửu (rượu thịt dê), dương thận tửu (rượu cật dê), trợ dương tửu, hổ cốt tửu, cáp giới tửu (rượu tắc kè), hải mã tửu (rượu cá ngựa)… Những người có chứng âm hư không nên dùng các loại rượu này.
Rượu bổ huyết
Là loại rượu dùng cho những người bị bệnh thuộc thể Huyết hư hoặc có thể chất thiên về huyết hư, biểu hiện bằng các chứng trạng như sắc mặt nhợt nhạt, hay hoa mắt chóng mặt, tim hồi hộp, mất ngủ, tay chân tê bì, phụ nữ kinh nguyệt không đều, chất lưỡi nhợt, rêu lưỡi trắng mỏng…
Một số loại rượu bổ huyết thông dụng là tang thầm tửu (rượu dâu), từ quốc công tiên tửu (rượu long nhãn), đương quy tửu, hà thủ ô tửu, kê huyết đằng tửu, diên linh tửu, trú nhan tửu, nguyên thầm tửu, từ quốc công tiên tửu…
Rượu bổ khí
Là loại rượu dùng cho những người bị bệnh thuộc thể Khí hư hoặc có thể chất thiên về khí hư, biểu hiện bằng các chứng trạng như tinh thần mỏi mệt, khó thở, ngại nói, sắc mặt trắng nhợt, đầu choáng mắt hoa, hay hồi hộp trống ngực, dễ đổ mồ hôi, ăn kém chậm tiêu, đại tiện lỏng, tiểu tiện trong dài, chất lưỡi nhợt, rêu lưỡi trắng mỏng…
Có thể nêu một vài loại điển hình là nhân sâm tửu, đẳng sâm tửu, tây dương sâm tửu, sâm truật tửu, hoàng kỳ tửu, bạch truật tửu, nhân sâm cố bản tửu, hoàng tinh tửu…
- Xem thêm: 4 sự phối hợp thuốc nên tránh
Trên thực tế, do bệnh trạng thường đan xen với nhau nên người ta hay phối hợp các loại rượu để tạo nên công dụng song bổ.
Có thể thấy các loại rượu ích thọ tửu, cố bản địa hoàng tửu, khước lão tửu, trường xuân tửu, bổ khí dưỡng huyết tửu, dưỡng vinh tửu, sâm quy tửu, nhân sâm câu kỷ tửu, diên thọ tửu, bát trân tửu, thập toàn đại bổ tửu, phù nhược tiên phượng tửu… là sự kết hợp giữa thuốc bổ âm và bổ dương hoặc bổ khí và bổ huyết.
