Bạn có hào hứng đi nghỉ mát gần rừng Zika (Uganda), nơi phát hiện virus cùng tên vào năm 1947? Hay bạn chọn bờ sông Ebola ở Trung Phi hoặc đến Marburg (Đức), một cái tên nhắc nhớ một virus nguy hiểm gây sốt xuất huyết? Có lẽ không.
Tên của một số bệnh nhiễm khuẩn gây những hệ quả bất lợi một cách đầy bất ngờ trên một số cộng đồng hay kinh tế ở một vùng (nhất là bất động sản và du lịch).
Vì vậy, Tổ chức Y tế thế giới từng đề nghị các nhà nghiên cứu chọn những từ mang tính mô tả, dựa trên các triệu chứng hay tác nhân gây bệnh, không gây những định kiến khiến hiểu lầm, nhằm tránh hết sức có thể những hậu quả tai hại vô ích.
Những địa danh (hội chứng hô hấp Trung Đông, cúm Tây Ban Nha, sốt thung lũng Rift…), tên người (bệnh Creutzfeldt-Jacob, bệnh Chagas…), loài vật hay thực phẩm (cúm heo, cúm gà…) thường được các nhà nghiên cứu sử dụng để đặt tên cho căn bệnh mà họ vừa khám phá. Những trường hợp bệnh mang tên vùng miền tưởng như vô hại, nhưng dễ gây sự lẫn lộn, bối rối.
Bệnh cúm Tây Ban Nha
Chỉ là tên gọi, không mang ý nghĩa xuất xứ. Năm 1918, khi Chiến tranh thế giới thứ nhất đang diễn biến khốc liệt, một dịch bệnh bùng lên trong 18 tháng, theo ước lượng, khiến trong khoảng 21 và 50 triệu người chết trên thế giới.
Tây Ban Nha cũng bị tác động bởi dịch bệnh như các nước châu Âu khác. Tây Ban Nha là quốc gia trung lập trong cuộc xung đột này, báo chí không bị kiểm duyệt, là trường hợp duy nhất có thể tự do nói về cuộc tàn sát trên nên gây ảo tưởng đây là nguồn gốc của virus.
Thế mà cúm lan sang Tây Ban Nha từ Pháp. Trên thực tế, các nghiên cứu cho thấy virus này (có khả năng gây bệnh gấp 10.000 lần so với virus cúm H1N1 năm 2005) lan vào các chiến hào cùng với các binh sĩ Mỹ.
Nhiều ngàn người trong số họ bị nhiễm bệnh ở Kansas vào mùa xuân năm 1918, tại căn cứ quân sự Camp Funston (Fort Riley hiện nay), là nơi huấn luyện các tân binh.
Bệnh Lyme
Bệnh nhiễm khuẩn này (do vi khuẩn Borrelia burgdorferi), lan truyền bởi loài bọ cánh cứng, xuất xứ từ Lyme, trên bờ Đông nước Mỹ.
Thị trấn xinh đẹp ở bang Connecticutt này, vào cuối thế kỷ XIX, là nơi hội tụ của những họa sĩ trường phái Ấn tượng Mỹ khi họ từ Pháp trở về.
Nhưng thành phố nổi tiếng thế giới lại vì một lý do ngoài nghệ thuật vì 51 trường hợp bị viêm khớp, theo một dạng còn chưa biết, nơi người lớn và trẻ em sau khi bị côn trùng cắn. Nguồn gốc thật sự của bệnh được xác định vào năm 1982.
Virus chikungunya
Virus này được phát hiện vào năm 2005, khi một dịch bệnh bùng phát ở đảo La Réunion (thuộc Pháp), với vài trăm ngàn trường hợp bị nhiễm.
Giống như Zika, virus được truyền qua vết đốt của muỗi hổ (loài Aedes), gây đau khớp cấp tính. Dịch sốt đầu tiên được mô tả vào năm 1952-1953, tại tỉnh Newala, hiện nay thuộc Tanzania.
Vùng này là nơi cư ngụ của sắc tộc makonde và “chikungunya” là một từ trong ngôn ngữ của họ có nghĩa là “đi còng lưng về phía trước” nhằm ám chỉ tác dụng gây tàn phế của bệnh.
Những trường hợp đầu tiên tại chính quốc được ghi nhận vào năm 2010, ở Đông Nam nước Pháp, mà vecteur là một loài mới, muỗi Aedes albopictus.
Virus Zika
Virus gây hoảng loạn ở Rio trong thời gian diễn ra Thế vận hội 2016, được phát hiện một cách ngẫu nhiên vào năm 1947 bởi những nhà nghiên cứu đang khảo sát bệnh sốt vàng trong một khu rừng nhiệt đới nhỏ ở Uganda. Đó là rừng Ziika. Từ này có nghĩa là “rậm rạp cây cỏ” theo ngôn ngữ địa phương.
Rừng ấy thuộc sở hữu của một viện nghiên cứu khoa học, tìm hiểu những bệnh do nhiều loài muỗi trong vùng gây ra.
Zika (chỉ một chữ i) thoạt tiên được nhận dạng trên một con khỉ bị nhiễm bệnh rồi được tìm thấy lần đầu tiên trên người ở Tanzania vào năm 1952.
Nó được truyền đi bởi loài muỗi Aedes. Tại Brazil, vào năm 2015, các nhà nghiên cứu đã thiết lập mối liên hệ giữa virus này và những trường hợp đầu nhỏ nơi trẻ sơ sinh.
Virus Ebola
Ebola là cái tên gây kinh hoàng. Cần nhắc rằng bệnh sốt xuất huyết do virus này cứ 2 trường hợp mắc bệnh thì một tử vong.
Tuy vậy, vào tháng 12-2016, Tổ chức Y tế thế giới đã giới thiệu một vaccin, xuất xứ từ Canada, có thể đạt hiệu quả đến 100%.
Trong khoảng năm 2013 và năm 2015, một ổ dịch ở Tây Phi khiến 11.315 người thiệt mạng (theo báo cáo chính thức).
Thế Ebola có nghĩa gì? Vào năm 1976, virus này được khám phá bởi nhà vi sinh vật học Peter Piot (Bỉ) ở Yambuku, một làng nhỏ thuộc Cộng hòa Dân chủ Congo, giữa khu rừng nhiệt đới, mà gần 300 người chết do dịch bệnh.
Để tránh gây ảnh hưởng xấu trên cộng đồng, ông đặt tên cho virus theo tên một dòng sông gần đó được tìm thấy trên bản đồ: sông Ebola.
Sốt Marburg
Bệnh sốt xuất huyết đáng sợ này do một virus cùng họ Ebola gây ra. Virus này cũng xuất xứ từ châu Phi. Tuy vậy, nó lại mang tên một thành phố Đức vì nó được xác định ở châu Âu, một cách tình cờ đầy bi thảm.
Vào tháng 8-1967, các kỹ thuật viên phòng thí nghiệm ở Marburg, cả ở Stuttgart, và vài ngày sau nữa, ở Belgrade (Nam Tư cũ) bị sốt dữ dội, 7 người chết.
Điểm chung giữa họ: tất cả đều làm việc liên quan đến vaccin (chế tạo hay kiểm tra) và họ vừa tiếp nhận một số khỉ grivet từ Uganda mà các phòng thí nghiệm dùng mô để nuôi cấy các chủng vaccin. Và các con khỉ ấy bị nhiễm virus!
Bệnh Brucella
Không, bệnh không đến từ Brussels. Nhưng bệnh này truyền qua vật nuôi (bò, dê, cừu) và cũng được gọi là sốt Malte vì chính trên hòn đảo ở Địa Trung Hải này các bác sĩ quân đội Anh gặp bệnh lần đầu tiên trong cuộc chiến Crimea rồi biết rằng bệnh sinh ra từ vi khuẩn loại Brucella hiện diện khắp nơi trên thế giới.
Tại một số quốc gia, Brucella được xem như bệnh nghề nghiệp của các nhà chăn nuôi, bác sĩ thú y và người bán thịt.
Năm 2012, một số quốc gia Ả Rập bày tỏ sự bất bình khi một bệnh mới do một coronavirus gây ra, lại được đặt tên là “hội chứng hô hấp Trung Đông”.
Vấn đề gây tiếng xấu cho một nơi chốn không phải là sự kiện mới vì virus bệnh AIDS thoạt đầu từng được gọi là virus gây bệnh 4H (the 4-H desease, từ 4 chữ đầu của các từ Haitian, Homosextual, Hémophiliac và Héroine-addict). Các nhà nhà nghiên cứu cũng từng gặp rắc rối trong quá khứ.
Cách đây hơn 20 năm, Linfa Wang đặt tên cho virus mà ông vừa khám phá là Hendra theo tên vùng ngoại ô ở Brisbane (Australia). Ông gặp phải sự phản kháng dữ dội của cư dân nơi đây vì khiến giá nhà sụt giảm mạnh.
Trong nhiều trường hợp, đặt tên bệnh theo tên của bệnh nhân đầu tiên là một quyết định sơ suất đáng tiếc, nếu không được sự đồng ý của bệnh nhân và gia đình họ.
Đặt tên bệnh theo tên một con vật cũng đầy phiến diện: cúm từng được gọi là cúm heo lại không lan truyền bởi thịt heo, tuy vậy một số quốc gia cấm nhập khẩu thịt này sau dịch cúm 2009 cho đến khi cộng đồng quốc tế sử dụng từ “cúm H1N1”.
Nhìn chung, diễn trình chọn tên diễn ra như sau: người khám phá chọn tên cho bệnh khi công bố một nghiên cứu khoa học về chủ đề này.
Dần dần theo quá trình công bố liên quan đến đề tài, tên ấy được thừa nhận. Kế đó là sự công nhận nhân hội nghị quy mô tập hợp các nhà nghiên cứu, chẳng hạn một cuộc tọa đàm quốc tế.
Tên cuối cùng của một bệnh mới liên quan đến người được ghi trong Bảng phân loại quốc tế về bệnh ICD (International Classification of Diseases), một hệ thống do Tổ chức Y tế thế giới quản lý.
ICD được tham khảo rộng rãi bởi y giới, các nhà nghiên cứu, nhà hoạch định chính sách, nhà bảo hiểm và các hiệp hội bệnh nhân trên thế giới để xếp loại bệnh và những vấn đề y tế khác, được sử dụng như tiêu chuẩn trong các hồ sơ y khoa và giấy chứng tử.
