Barro Negro (“đất sét đen”) là một kiểu đồ gốm đến từ Oaxaca (Mexico) đặc trưng bởi màu sắc đen sáng bóng và những thiết kế độc đáo. Oaxaca là một trong số ít các bang của Mexico điển hình cho sự kế tục các ngành nghề thủ công mỹ nghệ từ tổ tiên/ông bà truyền lại, và các nghệ phẩm này vẫn được sử dụng trong đời sống ngày nay.
Barro Negro là một trong những loại gốm truyền thống của bang Oaxaca, gồm cả các món đồ tráng men xanh lá cây của Santa María Atzompa; tuy nhiên, Barro Negro là một trong những sản phẩm thủ công nổi tiếng và được biết đến nhiều nhất của vùng đất này.
Đây cũng là một trong những loại gốm phổ biến và được đánh giá cao ở Mexico. Nguồn gốc của loại gốm này có từ thời Monte Alban và đi gần hết tiến trình lịch sử của đồ gốm để tạo ra chỉ một thành phẩm với sắc xám mờ. Vào những năm 1950, một thợ gốm tên là Doía Rosa đã nghĩ ra cách tạo nên món đồ gốm sáng bóng như kim loại đen khi ông đánh bóng nó trước khi nung.
Từ những năm 1980 cho đến nay, một nghệ nhân tên là Carlomagno Pedro Martínez đã quảng bá các mặt hàng đồ gốm được tạo tác theo cách này với các tác phẩm điêu khắc Barro Negro đã được trưng bày ở một số quốc gia.
1. Nguồn gốc của những món đồ gốm Barro Negro trải qua nhiều thế kỷ, với các bằng chứng được tìm thấy tại các di chỉ khảo cổ, chủ yếu là các vại/lọ/bình thời thượng khi đó và các vật dụng thiết thực khác. Đó vẫn là một ngành nghề thủ công truyền thống của Zapotec và Mixtec thuộc khu vực thung lũng Trung tâm Oaxaca của cho đến ngày nay. Ban đầu, đồ gốm Barro Negro mờ đục và có màu xám. Ở loại này, món đồ gốm rất chắc chắn, mà lỡ va trúng cũng không bị nứt vỡ.
- Xem thêm: Nghệ phẩm chạm khắc giấy Mexico
Vào những năm 1950, Doía Rosa Real đã phát hiện ra rằng bà có thể thay đổi màu sắc và độ bóng của các sản phẩm gốm bằng cách đánh bóng các món đồ đất sét và nung chúng ở nhiệt độ thấp hơn một chút. Ngay trước khi món đồ nắn đất sét thành phẩm hoàn toàn khô, nó được đánh bóng bằng đá thạch anh để ép hay nén lên bề mặt. Sau khi nung, món đồ này ánh lên một màu đen bóng thay cho sắc xám xỉn.
Sự đổi mới này làm cho các món đồ gốm trở nên dễ vỡ hơn, nhưng nó đã làm cho món đồ gốm được các nhà sưu tập nghệ thuật dân gian Mexico biết đến nhiều hơn, bao gồm cả Nelson Rockefeller, người đã quảng bá nó ở Hoa Kỳ. Sự phổ biến bắt nguồn từ vẻ ngoài; vì vậy, nhiều món đồ được sản xuất giờ đây cho mục đích trang trí hơn là tính tiện ích hay thiết thực trong sử dụng.
Doía Rosa qua đời vào năm 1980, nhưng truyền thống làm gốm vẫn được thực hiện bởi con gái và người cháu của bà; họ tổ chức tạo tác cho khách du lịch thưởng lãm trong xưởng làm gốm nơi địa phương của mình. Xưởng gốm ở trong ngôi nhà, nơi các kệ và hàng dãy những món đồ gốm đen bóng được bày bán ngay ở sân trong. Mặc dù là nơi xuất xứ của đồ gốm đất nung đen bóng, các món đồ gốm tại xưởng gốm này có giá rẻ hơn nhiều so với các nơi khác ở Mexico.
Một người quan trọng khác trong việc phát triển và quảng bá gốm đen Barro Negro là Carlomagno Pedro Martinez. Ông sinh ra ở San Bartolo Coyotepec trong một gia đình làm gốm. Từ khi còn trẻ, ông đã thể hiện tài năng trong việc tạo tác các nhân vật thời thượng lúc bấy giờ bằng đất sét. Khi lớn lên, ông tham dự Hội thảo Mỹ thuật Rufino Tamayo tại thành phố Oaxaca.
Ông đã trở thành người thợ gốm – điêu khắc gia gốm đen được sự công nhận đầu tiên vào năm 1985 cho tác phẩm của mình. Danh tiếng của ông tăng lên cùng với sự phát triển những chiếc sọ người làm từ Barro Negro trong những năm sau đó. Mỗi món đồ gốm Carlomagno tạo ra là độc nhất, nhưng các đề tài như lịch sử truyền miệng, truyền thuyết bản địa, Kitô giáo và cái chết được tái hiện. Tại Mexico, ông đã trưng bày các tác phẩm của mình trong hàng chục cuộc triển lãm và giành được 3 giải thưởng cấp quốc gia.
- Xem thêm: Độc đáo piñata
Tác phẩm của ông được nêu ra trong 5 cuốn sách. Nghệ phẩm đồ gốm của Martinez đã được triển lãm tại Hoa Kỳ, Colombia, Argentina, Liban, Đức, Tây Ban Nha, Nhật Bản và trong một trong những triển lãm mới nhất của ông ở New York vào năm 2008. Trong năm đó, ông đã tạo ra một bức tranh tường thuộc loại Barro Negro được tài trợ bởi Quỹ Alfredo Harp Helú tại Học viện Bóng chày ở San Bartolo Coyotepec.
2. Các nghệ phẩm thủ công được tạo tác tại San Bartolo Coyotepec và một số lượng lớn các cộng đồng nhỏ xung quanh thung lũng, nơi đất sét mang lại cho những món đồ gốm màu sắc người ta tìm kiếm. Cộng đồng này nằm cách thành phố Oaxaca 11 km về phía Nam, với khoảng 600 gia đình chuyên làm nghề thủ công.
Ngoài một số phân xưởng gia đình như Doía Rosa, Mercado de Artesanias là điểm thu hút các du khách đến từ các vùng của Mexico và những nước khác. Một nhóm 14 người trưng bày và bán các món đồ gốm Barro Negro. Một số sản phẩm là bình, lọ, tượng con vật. Đồng thời, việc trình diễn tạo tác gốm cũng được tổ chức.
- Xem thêm: Cây đời trong nghệ phẩm thủ công Mexico
Năm 2005, Bảo tàng Estirth de Arte Popular de Oaxaca (Bảo tàng Nghệ thuật đại chúng quốc gia) đã được khánh thành tại đây. Nó có một trong 3 sảnh dành riêng cho những món đồ gốm đất đen Barro Negro, với các hiện vật gốm từ thời Monte Alban cho đến đương đại. Năm 2009, San Bartolo Coyotepec lần đầu tổ chức Feria Artesanal de Barro Negro (Hội chợ Thủ công mỹ nghệ Barro Negro) với sự tham gia của hơn 150 nghệ nhân.
3. Nhiều loại vật phẩm khác nhau được tạo tác theo loại Barro Negro bao gồm nồi, còi, sáo, chuông, mặt nạ, đèn, tượng con vật có tính chất trang trí tự nhiên mà không để trữ thực phẩm hay nước. Một ngoại lệ cho điều này là việc sử dụng cantaros (nhạc cụ thuộc bộ gõ là một nồi đất sét được đánh ở mặt ngoài hoặc miệng với tay, tạo ra các hiệu ứng âm thanh khác nhau.
Nước có thể được sử dụng để nhạc cụ phát ra những âm thanh mong muốn) từ San Bartolo Coyotepec và lưu trữ mezcal (một loại thức uống có cồn) đến độ chín tại nhiều nhà máy chưng cất. Những chiếc lọ lớn này không được đánh bóng và giữ lại sự xám mờ cổ xưa, cho phép chúng có khả năng chống thấm để chứa các chất lỏng. Một đặc tính khác mà loại phiên bản đồ gốm xám mờ này có thể gõ để tạo ra âm thanh tương tự như tiếng chuông, tinh thể pha lê va vào nhau nên cantaros cũng được sử dụng làm nhạc cụ.
Một nghệ phẩm Barro Negro nổi tiếng khác là “khỉ mezcal” (chango mezcalero). Đây là một loại bình/vại được tạo ra để chứa rượu mezcal có hình dạng một con khỉ. Nó có thể chứa từ 700 ml đến 1 lít chất lỏng và được bịt chặt bằng nút bần hoặc lõi ngô. Nó hoặc được sơn sắc màu sáng hoặc giữ sắc xám với thuật khắc axít các chi tiết. Valente Nieto, thế hệ con cháu duy nhất còn lại của Doía Rosa nói rằng gia đình ông đã tạo ra khỉ mezcal chứ không ai khác.
- Xem thêm: Kỳ thú nghệ thuật cây khô
Ông khẳng định rằng cha ông là một nhà điêu khắc tài năng, và những người chủ các cơ sở sản xuất rượu mezcal đã đến nhà ông để đưa ra yêu cầu về loại chai/lọ mới chứa loại đồ uống có cồn này. Con khỉ cũng như các hình dạng động vật khác đã được tạo tác nên. Tuy nhiên, một gia đình khác, đó là Marcelo Simon Galan, cũng khẳng định rằng họ đã tạo ra bình chứa này.
Người cháu gái còn sống của ông nói rằng ông đã tạo hình theo yêu cầu của khách hàng. Một bằng chứng về nghệ phẩm này của Galan hiện đang được trưng bày tại Bảo tàng Nghệ thuật đại chúng Oaxaca ở San Bartolo Coyotepec.
4. Màu sắc của Barro Negro là do đặc tính của đất sét. Đất được sử dụng để làm thành sét được làm sạch để loại bỏ tạp chất, có thể mất khoảng một tháng để ngâm và lắng lấy sét từ phần còn lại của đất. Sau quá trình này, mỗi món đồ sẽ mất khoảng hai mươi ngày để hoàn thành.
Theo truyền thống, đất sét được đúc thành từng phiến tương xứng trên bàn xoay để có thể quay được bằng tay. Các dụng cụ của một thợ gốm hiện đại không được sử dụng. Những món đồ lớn, chẳng hạn như cantaros, được tạo hình từ dưới lên trên với nhiều lần thêm đất sét để phát triển/hình thành nên món đồ.
Sau khi được tạo hình, chúng được để hong khô trong phòng cách nhiệt để đảm bảo chúng khỏi những sự thay đổi đột ngột về nhiệt độ. Việc sấy khô có thể mất đến 3 tuần. Nếu món đồ được đánh bóng để biến nó hoàn toàn đen bóng khi hoàn thành, nó được đánh bóng khi món đồ gốm gần như khô.
- Xem thêm: Nghề chạm khắc xương ở Lucknow
Bề mặt của món đồ gốm được làm ẩm nhẹ và sau đó cọ xát với một viên đá thạch anh mặt cong tạo nên bề mặt kết đặc/rắn chắc của đất sét, ánh kim và sắc màu tối trong quá trình nung. Đây cũng là giai đoạn khi các điểm nhấn trang trí như hoa đất sét hoặc tay cầm nhỏ được thêm vào. Các tạo tác thiết kế của đồ gốm Barro Negro là độc nhất ở khu vực này.
Các món đồ gốm này sau đó được nung trong các hầm nung ngầm hoặc trên các lò nung trên mặt đất, sử dụng củi gỗ để nung nóng các món đồ gốm trong khoảng từ 700 đến 800oC. Khi thành phẩm, chúng có sắc đen bóng lưỡng và các món đồ gốm chưa đánh bóng thì lại có màu xám mờ.