Bảo vệ dòng Mekong cho thế hệ mai sau

Sông Mekong xuất phát từ cao nguyên Tây Tạng – Trung Quốc, ở độ cao trên 5.000 mét, chảy qua các tỉnh Vân Nam (Trung Quốc) rồi qua Myanmar, Thái Lan, Lào, Campuchia và Việt Nam.

Đây là nguồn lợi vô cùng to lớn của các nước ven sông, nhưng những năm gần đây đã thường xuyên có nhiều cảnh báo về tác động của những đập thủy điện trên con sông này, làm thay đổi dòng chảy ở thượng du, ảnh hưởng đến vùng đồng bằng ở hạ du.

Điều đáng nói là tất cả các đập đã và đang được xây dựng hoàn toàn không tuân thủ báo cáo tham vấn với Ủy hội Mekong, một tổ chức trực thuộc Liên Hiệp Quốc, còn dân cư trong vùng thì chẳng có thông tin gì về các đập này.

Bất chấp những cảnh báo

Ngoài sáu đập đã được xây dựng phía thượng nguồn Mekong thuộc Trung Quốc, 10 đập dự kiến xây tiếp tại Lào và Campuchia sẽ gây ra những tác động nghiêm trọng đối với khu vực, đặc biệt là Đồng bằng sông Cửu Long (ĐBSCL) của chúng ta nằm ở cuối nguồn sông Mekong.

Theo PanNature, một tổ chức của Liên hiệp các hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam, sau khi Lào khởi công xây dựng đập thủy điện Xayaburi năm 2012, mới đây nước này lại tuyên bố sẽ xây tiếp đập Don Sahong vào cuối năm nay và đang chuẩn bị cho dự án Pak Beng, dự án thủy điện thứ ba của Lào trên dòng Mekong.

Quy trình ra quyết định về các đập dòng chính theo thủ tục quy định bao gồm thông báo, tham vấn và thỏa thuận trước của Ủy hội sông Mekong đã không được tuân thủ. Quyết định đơn phương của Lào về việc xây dựng đập cho thấy tinh thần hợp tác theo Hiệp định Mekong đang bị lu mờ bởi lợi ích của quốc gia.

Tiến sĩ Lê Anh Tuấn, Phó giám đốc Viện Nghiên cứu Biến đổi khí hậu – Đại học Cần Thơ, báo động trong một cuộc hội thảo gần đây rằng các con đập này sẽ đánh ngay vào hai trụ cột kinh tế lớn nhất vùng ĐBSCL là nông nghiệp và thủy sản. Việt Nam sẽ mất đi vai trò là nước hàng đầu trong xuất khẩu lương thực và thực phẩm trên thị trường quốc tế.

Theo ông Tuấn, người nghèo, cảở nông thôn và thành thị, sẽ bị tổn thương nặng nhất và hiện tượng di cư sẽ diễn ra trên diện rộng. Thiệt hại do thủy điện sẽ tác động dây chuyền theo hiệu ứng domino với nhiều rủi ro chưa thể dự báo trước được, và vận hành thủy điện sẽ làm cho các biện pháp thích ứng với biến đổi khí hậu khó thực hiện và nảy sinh nhiều hệ lụy mới.

Ngoài ra, việc xây dựng thủy điện trên sông Mekong sẽ làm suy giảm gần như vĩnh viễn và không khôi phục được phần lớn hệ sinh thái đất ngập nước và tính đa dạng sinh học ở ĐBSCL.

Sông Mekong xếp thứ sáu trong số 10 con sông lớn trên thế giới về lượng phù sa, trong khi ĐBSCL có gần 20 triệu người sinh sống với 4 triệu hécta đất tự nhiên, lại hình thành chủ yếu nhờ sự bồi tụ phù sa từ dòng chảy sông Mekong.

Đập Don Sahong công suất 260MW mà chính phủ Lào sắp xây dựng trên dòng Mekong có thể gây ra tác động nghiêm trọng đối với nguồn cá di cư. Riêng sản lượng cá con sẽ bị giảm đáng kể có thể đe dọa ngành xuất khẩu cá da trơn có giá trị nhiều tỉ USD, bởi vì loài cá này phụ thuộc nguồn thức ăn là cá trắng di cư.

Các khảo sát khoa học cho thấy hơn 100 loài cá sông Mekong di cư qua vị trí xây đập Don Sahong có nguy cơ cạn kiệt và ai sẽ đền bù thiệt hại cũng như chịu trách nhiệm cho những thiệt hại này?

Phản ứng trước sự im lặng của chính quyền, hàng trăm người dân Thái Lan từng kiên trì đứng trước tòa nhà Quốc hội để phản đối hoạt động của đập Pat Mun ở đông bắc và họ đã thành công. Nhưng cố gắng đó chỉ là tạm thời. Người dân Thái Lan đang kiện lên tòa hành chính Thái Lan đối với đập Xayaburi của Lào mà phần lớn sản lượng điện từ đây sẽ bán cho Thái Lan.

Nhưng có vẻ như những cố gắng ngăn chặn xây dựng các đập thủy điện trên sông Mekong sẽ không mang lại hiệu quả vì chính phủ các nước bận tâm đến những kế hoạch phát triển hơn là đời sống của người dân và các thế hệ con cháu của họ.

Khi cộng đồng dân cư lên tiếng

Đứng trước tình trạng khai thác sông Mekong, vì lợi ích của các chính phủ, đến mức kiệt quệ tài nguyên, đe dọa môi trường sống, vào trung tuần tháng 11 vừa qua tại An Giang, Trung tâm con người và thiên nhiên Việt Nam phối hợp với Mạng lưới sông ngòi VN và một số đơn vị tổ chức diễn đàn nhân dân khu vực Mekong để ghi nhận ý kiến, từ đó gửi thông điệp tới các nước về việc xây đập thủy điện trên sông Mekong.

Tại diễn đàn, nhiều ý kiến đại diện cho người dân ba nước Thái Lan, Campuchia, Việt Nam cho rằng sau khi một số đập đã xây dựng tại thượng nguồn thì ở hạ nguồn đã có những biến đổi ảnh hưởng đến đời sống, sinh kế của họ.

Thông tin từ diễn đàn này cho thấy tình hình đã trên mức báo động, nếu không muốn nói là đang giết chết dần môi trường sinh thái trên dòng Mekong. Đối với người dân Campuchia, 60% nguồn thực phẩm, trong đó có thủy sản, chủ yếu được cung cấp từ sông Mekong. Thế nhưng từ khi có một số đập được xây dựng, đã có sự thay đổi như nguồn cá tự nhiên và lượng nước giảm, gây ảnh hưởng đến cuộc sống, sản xuất nông nghiệp và sạt lở bờ sông.

Từ năm 2013, sự thay đổi rõ ở dòng Tonglesap, mực nước, chất lượng nước giảm, ô nhiễm môi trường nặng hơn.

Sau khi nhiều đập ở Trung Quốc được xây dựng thì dòng chảy không bình thường như trước, vào mùa khô mực nước thấp, bất lợi cho sản xuất, lượng cá khan hiếm.

Nay nếu xây thêm đập, nhiều loài cá, nguồn cá sụt giảm nghiêm trọng ảnh hưởng nghiêm trọng sinh kế người dân.

Thái Lan là nơi cộng đồng dân cư đã đối mặt với hậu quả nghiêm trọng của việc xây đập làm lượng cá giảm, nhiều loài cá biến mất, người dân ở đây làm nghề nông không đủ lo cho con ăn học.

Đại diện cộng đồng người dân Thái Lan, cho rằng trên thượng lưu tuy mới xây dựng một số đập mà đã cho thấy tác động nặng nề đến sinh kế, nay nếu xây thêm đập sẽ gây thêm nhiều hệ lụy nặng nề. Người dân Thái Lan không muốn xây đập, cần dừng lại ngay, đặc biệt là đập Don Sahong ở Lào.

Tại Đồng bằng sông Cửu Long, hằng năm thường vào dịp Tết Đoan ngọ (mùng 5-5) nước đã chuyển màu phù sa, còn năm nay tới tháng 7 Âm lịch mới có. Nông dân nơi đây ghi nhận trong thực tế lượng cá đã giảm trên 80%, hàng chục loài cá đã biến mất.

Mặt khác, do lượng nước thượng nguồn đổ về ít làm giảm lượng phù sa nên đất mũi đã không còn bồi lấn ra biển như xưa mà còn gây sạt lở, mất đất rừng ven biển.

Hiện nay vào tháng 10 đã xuất hiện xâm nhập mặn ở một số nơi. Nguồn cá nước ngọt, nước lợ và cả đánh bắt ngoài biển đều sụt giảm nhiều. Người dân ĐBSCL nay thật sự lo lắng về việc xây thêm đập sẽảnh hưởng đến nhiều thế hệ tương lai.

Tại diễn đàn đã có hơn 150 lượt ý kiến của người dân vùng hạ lưu Mekong bày tỏ quan ngại, lo lắng về những tác hại từ xây đập mà cộng đồng phải đối mặt, tác động của nó sẽ làm nặng nề thêm tác hại của biến đổi khí hậu.

Rõ ràng đã đến lúc chính phủ các nước cần lắng nghe tiếng nói của người dân và tôn trọng quyền quyết định về tương lai của dòng sông, cũng như tương lai cư dân trong khu vực.

Một Tuyên bố chung về tác hại của các đập thủy điện trên sông Mekong đã được đại diện cộng đồng người dân địa phương và mười tổ chức quốc tếở Việt Nam, Thái Lan, Campuchia thông qua tại hội thảo “Thủy điện Mekong: Khoa học, chính sách và tiếng nói cộng đồng” vừa diễn ra tại tỉnh An Giang.

Dưới tiêu đề “Tiếng nói của người dân”, tuyên bố nêu rõ: “Các đập được xây dựng trên dòng chính sông Mekong và các dòng sông khác trong khu vực đã gây ra những thay đổi tới hệ sinh thái, đe dọa cuộc sống, sinh kế và kinh tế tại lưu vực sông Mekong. Những người dân tộc thiểu số, phụ nữ và trẻ em là những người bị tác động và ảnh hưởng nhiều nhất bởi những thay đổi đó. Các đập thủy điện cũng là tác nhân khiến biến đổi khí hậu ngày càng trầm trọng hơn. Những đập thủy điện gây tác động ảnh hưởng bao gồm Pak Mun, Yali, Nam Theun 2, Theun-Hinboun, Xayaburi và một số đập khác trên sông Lan Thương, thượng nguồn sông Mekong thuộc lãnh thổ Trung Quốc”.

Do đó, Tuyên bố chung yêu cầu “tổ chức đối thoại trực tiếp giữa chính phủ các nước thuộc lưu vực Mekong và đại diện các cộng đồng thông qua các diễn đàn nhân dân: các chính phủ cần tham gia diễn đàn công khai để lắng nghe và hiểu thêm về các tác động của các đập thủy điện tới người dân. Diễn đàn này sẽ sớm được tổ chức và có sự tham gia của đại diện các cộng đồng người dân sinh sống ở vùng hạ lưu sông Mekong”.