In ấn trên vải là một nghệ thuật thủ công vô cùng độc đáo ở Ấn Độ. Bằng sự khéo léo của đôi bàn tay, cộng với những bản khắc in chi tiết, những nghệ nhân in, vẽ và nhuộm vải lụa nước này đã cho ra đời được hàng nghìn loại hoa văn rực rỡ. Và nhiều khi không chỉ là những họa tiết độc đáo, chúng còn là một bức tranh thiên nhiên, người – vật xinh đẹp, khi khoác lên mình hấp dẫn.
Điều thú vị nữa, đa số các kỹ thuật in đều đã ra đời cách đây vài nghìn năm, và được truyền thụ từng vùng, tạo nên một bản sắc riêng. Trong bài viết này, chỉ xin kể tới 10 kiểu in truyền thống, từ đó nảy sinh nhiều loại vải đặc sắc, phản ánh các phong tục, tập quán, tín ngưỡng lâu đời của Ấn Độ.
Đầu tiên, phải kể tới là kỹ thuật in Bandhani ở bang Gujarat và Rajasthan. Đây là một phương pháp cổ xưa hoàn toàn bằng thủ công, ngẫu hứng, gắn liền với những móng tay linh hoạt và sự trang trí nhà cửa tinh tế của phụ nữ. Cách thức là cấu véo, tạo nếp, rồi buộc, thắt ở nhiều điểm trên vải trước khi nhuộm. Và nó sẽ cho ra các họa tiết như các dấu chấm, đường kẻ, vân sóng, hình tim, hình vuông, hình quả trám liên tiếp hoặc cách quãng đẹp mắt. Mỗi mét thường chứa cả triệu chấm nhỏ (bheendi) sắp thành hình sặc sỡ, mà chủ yếu là vàng, đỏ, xanh lam, xanh lá và đen.
Ngoài ra là trắng vì những chỗ vải được buộc chặt không bị thấm màu. Theo tiếng Sanskrit, Bandhani có nghĩa là “buộc”. Xuất hiện từ thời văn minh thung lũng Indus 4.800 năm trước, có lẽ nó là một kỹ thuật cũng như loại vải lâu bền nhất Ấn Độ. Người ta đã tìm thấy nhiều họa tiết Bandhani trên các bích họa thế kỷ 6 đặc tả cuộc đời Đức Phật. Có lẽ trong thời đại của ngài, loại vải này đã được sử dụng rộng rãi và đến nay được gọi là Bandhej Saree.
Thứ hai độc đáo không kém là kỹ thuật vẽ Batik, cũng tại Gujarat, và về ý nghĩa là chấm trên vải, nhưng kỳ thực có thể vẽ rất nhiều hoa văn từ cây cối, chim muông tới thuyền bè, nhà cửa… Nghệ nhân sẽ dùng một cây bút chứa sáp hoặc chấm sáp nóng, vẽ lên vải những mô-típ yêu thích, sau đó nhuộm từng chỗ để tạo ra các màu riêng, và luộc trong nước sôi cho sáp tan chảy, để lộ những nội dung đa dạng, thú vị.
Tựu trung, có bốn kỹ xảo trong in Batik như sau: kỹ xảo vảy sáp – cho sáp bắn, rải rác trên vải, tạo ra các mảng miếng như một vụ nổ màu sắc sau khi nhuộm; kỹ xảo in khuôn mẫu – dùng các con dấu khắc họa tiết để rập lên vải; kỹ xảo vẽ bằng tay – áp dụng phương pháp Kalamkari để vẽ, vờn các họa tiết và cuối cùng là kỹ xảo cào, trám hồ dán cũng như vảy song tạo các vết rạch thay vì các giọt chảy.
Kalamkari lại là một kiểu in kỳ diệu khác dựa trên lối vẽ, kể chuyện trên phông tại các đền thờ của những nhạc sĩ lang thang chitrakars xưa và phổ biến từ thời Trung cổ đến nay. Theo tiếng Ba Tư, nó là “vẽ bằng bút mực”. Tổng cộng có tới 23 bước để vẽ một tấm vải, chứa nội dung phong phú mà thường tả về thần thoại, gồm linh hoa, linh thú, thượng thần trong sử thi Mahabharata, Ramayana cùng nhiều vị Phật, Bồ tát. Tất cả như một bức tranh, có thể treo, bày, làm trang phục, chăn màn. Trong Kalamkari, cũng có tới hai trường phái: Machilipatnam và Srikalahashi, song đều là vẽ xong thì tô và cùng thịnh hành ở Andhra Pradesh.
Đại thể, thợ in sẽ ngâm vải trong hỗn hợp sữa bò và Kadukka pinju khoảng tiếng rưỡi, rồi phơi khô. Kế tiếp, dùng gỗ me đốt thành than, làm chì phác thảo hoa văn. Đồng thời vót một mẩu tre làm bút và buộc ở ngang thân một miếng mút hoặc bông thấm thuốc nhuộm để viền và tô. Sau đó, bôi phèn lên vải, giúp nó luôn chắc khỏe, bền màu. Sau mỗi lần tô, họ đều giặt vải, qua đó độ phèn cũng nhạt đi, nhưng vẫn đủ đảm bảo chất lượng. Thứ tự tô thường là vàng, đỏ, tím, nâu, xanh chàm… Để màu bám, không bị nhòe, nó cũng được luộc trong nhiệt độ từ 80-100 độ C và phơi dưới cát hút màu dư.
Ikat cũng là một kỹ thuật đặc biệt, thiên về cách nhuộm sợi tạo hình hơn là dệt cửi. Đại thể, nó giống với Bandhani ở chỗ buộc và nhuộm vải, đồng thời dùng chất cản thuốc để bảo vệ các hoa văn cần thiết. Nếu cả sợi dọc và ngang đều buộc và nhuộm sẽ cho ra một tấm vải có hai mặt khác biệt. Nói chung, từng sợi hay bó sợi sẽ được quấn chặt theo các hình, rồi nhuộm, và khi dệt, thợ dệt sẽ vừa dệt vừa tháo các phần đó, làm nên những hoa văn lung linh, huyền ảo.
Mặc dù có mặt ở nhiều nơi, song Ikat hiện hữu nhiều nhất ở Gujarat và Telangana, phục vụ mọi thành phần, tôn giáo. Mỗi cộng đồng đều đưa vào nó các mô-típ riêng. Người theo giáo phái Jain thường thích họa tiết trừu tượng, còn người Hồi giáo lại chuộng hình Vohra Gaji Bahaat, trong khi phụ nữ Hindu ưa voi, hoa, vẹt, tố nữ và lá đề.
Phương pháp in khắc gỗ Ajrakh cũng là một kiểu in cho kết quả ngoạn mục. Thay vì vẽ tay, người ta sẽ dùng con dấu bằng gỗ để in họa tiết lên vải. Không chỉ đều đặn, liên tiếp, mà còn nhanh chóng, chính xác. Ít nhất một họa tiết sẽ được in hai lần với hai bản khắc đối lập. Bản đầu là in đường nét, bản sau là in chi tiết, tô màu.
- Xem thêm: Điêu khắc đá cẩm thạch Agra
Cá biệt một tấm vải sẽ có hàng trăm lần in, nếu nó chứa nhiều hoa văn khác nhau. Và thời gian làm thường kéo dài tới 21 ngày, trải qua 14-16 công đoạn. Vải sau đó được nhuộm màu nền, phơi khô rồi nhuộm tiếp, cuối cùng giặt trong nước soda cho tươi rói, sáng bóng.
Màu sắc ở đây thường là bốn màu cổ truyền, gồm đỏ, xanh, đen và trắng, được ví như cả vũ trụ, với đỏ tượng trưng cho đất, xanh – trời, đen – đêm và trắng – mây. Đặc biệt nhiều tấm vải thường có màu lam bí ẩn. Vì màu lam này, kỹ thuật mới có tên Ajrakh, theo tiếng Ả Rập là “xanh”. Ajrakh hiện nay rất thịnh hành trong cộng đồng Khatris tại Barmer-Rajasthan.
Bên cạnh in khắc gỗ, tại Rajasthan và cụ thể là thành phố Jaipur cũng có kỹ thuật in rát vàng và bạc lá Varak, còn gọi Chandi Ki Chhapai, một phương pháp rất tinh tế, để đưa những mảnh vàng, bạc cực mỏng lên vải. Thông thường những lá vàng, bạc này (Varak) chỉ dày hai phần mười của một micron đến hai milimét, tức bằng độ dày của một tờ giấy. Ngày xưa, chúng chỉ thấy trên lá cờ biểu thị quyền lực, địa vị cao quý của người dùng, mà chủ yếu là hoàng gia và tăng lữ, khi mà Ấn Độ đang ở thời hoàng kim, nổi tiếng vì sự giàu có đứng đầu thế giới về sản xuất vàng.
Tuy nhiên, ngày nay trước nhu cầu thị trường, chúng đã xuất hiện trên nhiều loại khăn cùng áo saree Chanderi, với một đặc điểm là ở hai phía đều in dát vàng, bạc lôi cuốn. Song vì cầu kỳ, tốn kém nên cả kỹ thuật lẫn vải in Varak đều hiếm gặp. Để làm được một tấm vải ưng ý, thợ in thường phải mất cả tháng cần mẫn. Từ những mẩu kim loại quý, họ sẽ dập mỏng chúng thành từng lá vàng. Sau đó, phết nhựa cây saresh lên vải, và dùng một bản khắc gỗ áp những lá vàng lên, nhờ thế vàng dính chặt vào vải óng ánh. Để đảm bảo chúng không bong tróc, người mặc sẽ chỉ giặt khô, chứ không vò ướt.
Tương tự Batik, song Dabu lại dùng bùn để làm chất cản màu và những con dấu chấm mực in lên vải. Người ta trải tấm vải lên một mặt bàn rất rộng và in hàng loạt họa tiết xinh xắn giống nhau. Đó thường là những hình vẽ rất mộc mạc từ thiên nhiên và cuộc sống nhà nông, với lúa thóc, ngô khoai, các loại hoa quả như trái xoài – quả mít, các loại gia cầm – gia súc, sóng nước và hình học được lặp đi lặp lại, tạo nên một đặc điểm ấn tượng. Đa số đều có màu trắng trên nền xanh lam.
- Xem thêm: Nghề chạm khắc xương ở Lucknow
Mà để được như vậy, sau khi in hoa văn, thợ in sẽ phải trát một lớp bùn dày lên họa tiết. Hỗn hợp này gồm sét đen kaali mitti, bột mì bidhan, nhựa cây guar và nước vôi trong có tác dụng chống thấm, bít kín các mô-típ không cho ngấm màu. Bùn thường dính vào nhau khi cuộn, nên tấm vải còn được rải thêm một lớp mùn cưa hong khô, sau đó đem nhuộm, dùng chất liệu tự nhiên như kashish cho màu nâu xám, lá chàm – xanh lam và quả lựu – vàng, đỏ… Sau vài tiếng phơi khô, vải được giặt để giũ bùn và lộ hoa văn.
Những họa tiết như đã nói, song ngoài ra do bùn đôi khi cũng bị nứt nên còn tạo nên nhiều đường vân lạ mắt. Phổ biến 1,5 nghìn năm, kỹ thuật Dabu tưởng chừng đã phôi phai, song đầu thế kỷ 21, nó đã trỗi dậy và nảy nở ở nhiều ngôi làng, như làng Akola, quận Chittorgarh- Rajasthan, và được dùng may áo cholis và khăn xếp turban.
- Xem thêm: Nghệ phẩm xơ dừa Orissa
Hơi trái ngược với Dabu, vải vóc của cộng đồng Chippa ở làng Bagru lân cận lại có hoa văn sặc sỡ trên nền vải màu kem hoặc màu sáng. Hơn thế, họa tiết cực kỳ dồi dào, khai thác nhiều đề tài dân dã, do người dân ở đây đều là bậc thầy về in. Chippa theo tiếng địa phương nghĩa là in, nhuộm và phơi khô. Từ rất lâu, dân làng đã có nghề in.
Đến thăm làng của họ, sẽ thấy bạt ngàn những cánh đồng phơi vải rực rỡ và đến nhà thì chỗ nào cũng chất đầy ván in lạ mắt. Người ta tùy ý quyết định sẽ dùng bao nhiêu con dấu cho một hoa văn, song thông thường là từ bốn đến năm. Và họ liên tục sáng tác dấu mới để phát triển thêm nhiều nội dung. Con dấu đầu sẽ là dấu để in nền – gudh, dấu thứ hai in nét – rekh, dấu thứ ba in chi tiết và dấu cuối cùng tô màu – datta. Mỗi cái có một độ ăn mực khác nhau và được đẽo từ nhiều loại gỗ đặc biệt như sagwan – gỗ tếch, sheesham – gỗ hồng và rohida – gỗ tếch hoang.
- Xem thêm: Độc đáo piñata
Sagwan khá mềm dẻo cho những hình thù phóng khoáng bên ngoài, còn sheesham cứng, rắn cho những chi tiết tinh vi bên trong. Ngoài thiên nhiên, một nội dung chính của kỹ thuật này là những biểu tượng lấy từ kiến trúc Islam với hình sóng nước leher, chữ V chaupad, tam giác kangura và mắt cáo jaali…
Cũng bằng vàng, bạc nhưng từ bụi vàng là kỹ thuật in Khari, thịnh hành tại Jaipur và Ahmadabad. Trong đó, vàng, bạc sẽ được nghiền thành bột và rắc lên các họa tiết bằng keo roghan, để tạo cảm giác rập nổi. Ngày xưa, đây là cách làm trang phục vua chúa, song giờ đã phổ biến dân dã và để giảm bớt chi phí, người ta thường thay vàng bằng các kim loại khác hoặc mica, song vẫn sáng bóng, sang trọng.
Hoa văn thường thấy là phul, chandani, buti, mor, morga, keri và khaja. Chúng được phân bố ở các sườn áo, vành khăn, chân váy theo kiểu độc lập hoặc xâu chuỗi rất gợi cảm. Thợ in Khari cũng dùng nhiều ván in, song đại thể là một xilanh gồm hai phần. Phần ngoài bằng đồng, hình tròn/đa giác, dưới đáy đục lỗ châm kim tạo các họa tiết. Phần trong nhỏ hơn bằng gỗ có cán dài để ép các chất ra ngoài theo lỗ. Thợ in sẽ đổ thầu dầu cô đặc vào trong bộ dấu mà in lên vải, và tùy theo lực ấn – nhựa sẽ ra dày hay mỏng, cho độ nông sâu khác nhau. Cuối cùng, rắc bụi vàng, bạc lên.
Kỹ thuật in Bagh cũng là một kiểu in bằng ván cầu kỳ, nhiều công đoạn. Trước tiên, người ta sẽ phải giặt mảnh vải dưới sông, trong dòng nước chảy độ hai tiếng để loại bỏ tinh bột. Kế đến, ngâm vải vào muối khoáng, phân dê, thầu dầu và nhấc ra phơi khô, nhuộm trắng. Thợ in tiếp tục dùng ván khắc để in họa tiết, thường là những hoa văn cổ 200-300 tuổi cùng nhiều mô-típ từ các bích họa 1.500 tuổi ở động Bagh, Madhya Pradesh, nơi cho nó cái tên trên.
- Xem thêm: Nghệ phẩm chạm khắc giấy Mexico
Tùy nội dung mà việc in phải mất từ 8 đến 14 ngày mới xong. Một lần nữa, vải được đưa ra sông, đập vỗ trong 20 phút nhằm tẩy màu thừa. Sau đó, luộc trong nước hoa dhavda, đảo liên tục bằng que tre khi nhiệt độ tăng lên cho màu đạt độ chính xác. Riêng khâu này cũng kéo dài 6 tiếng. Cuối cùng, vải được giặt thêm 3 lần thì hoàn chỉnh.
