Thời cơ để đẩy mạnh cải cách thể chế

Vấn đề cải cách thể chế đã được đặt ra từ nhiều năm nay; thời gian gần đây lại được nhắc đến với ý nghĩa đây là một vấn đề bức xúc, đang được dư luận xã hội đòi hỏi đẩy mạnh thực hiện, khi công cuộc phát triển đất nước và hội nhập quốc tế cần những động lực mới. Đầu tháng 5 vừa qua, việc Trung Quốc hạ đặt trái phép giàn khoan dầu khí HD 981 trên vùng thềm lục địa và vùng đặc quyền kinh tế của nước ta cũng đặt ra những vấn đề cần xem xét về thể chế. Tình hình mới của đất nước chính là thời cơ để đẩy mạnh cải cách thể chế, nhằm tăng cường nội lực, đủ mạnh để chủ động đối phó với những bất trắc có thể xảy ra. Bài này xin được trao đổi một số ý kiến về những vấn đề cần được quan tâm, từ thực tiễn nước ta hiện nay.

Về quan điểm phát triển

Đường lối, quan điểm xây dựng, phát triển đất nước luôn luôn là vấn đề cốt lõi quyết định sự thành, bại của công cuộc phát triển, để đất nước tiến nhanh, bền vững, hội nhập quốc tế thành công. Đường lối, quan điểm là cơ sở quyết định các chủ trương, chính sách, hình thành các thể chế, từ chính trị, kinh tế đến văn hóa, xã hội mà quan trọng nhất là thể chế chính trị. Trong xã hội chúng ta ngày nay, mục tiêu cao nhất của thể chế phải là phát huy quyền làm chủ của dân và sự phát triển bền vững của đất nước. Mấy chục năm trước đây, nhờ đường lối đúng đắn với thể chế phù hợp, chúng ta đã giành được những thắng lợi rực rỡ, có ý nghĩa lịch sử trong sự nghiệp giải phóng đất nước và những thành tựu rất quan trọng trong công cuộc đổi mới.

Tuy nhiên, cũng cần thẳng thắn nhận định rằng do còn những nhận thức chưa nhất quán về đường lối, quan điểm lý luận, ảnh hưởng không nhỏ đến yêu cầu chuyển đổi mô hình phát triển, cơ cấu lại nền kinh tế, nâng cao chất lượng tăng trưởng. Nhiều nhà nghiên cứu, nhà quản lý đã đề cập những vấn đề như: nội hàm của kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa (có vị bộ trưởng cho rằng “làm gì có cái thứ đó mà đi tìm” và “đã 30 năm nay, đây vẫn là câu hỏi chưa có câu trả lời” – theo Thời báo Kinh tế Sài Gòn, số 18-2014, ngày 1-5-2014); về vai trò của Nhà nước trong nền kinh tế thị trường (như Nhà nước cai trị hay Nhà nước kiến tạo phát triển; đầu tư bằng vốn nhà nước đến mức nào, vào những lĩnh vực nào); về vai trò chủ đạo của kinh tế nhà nước; về vai trò của doanh nghiệp nhà nước (có ý kiến xác định đây là những “quả đấm thép” để Nhà nước điều tiết nền kinh tế, ổn định kinh tế vĩ mô); về vị trí, vai trò của kinh tế tư nhân; về vai trò của các tổ chức xã hội (như một vị nguyên bộ trưởng phát biểu tại Diễn đàn Kinh tế mùa Xuân 2014 – theo VnEconomy ngày 14-5-2014); về quan hệ đối ngoại (nhất là khi Trung Quốc gây hấn ở Biển Đông, uy hiếp nước ta); về cải cách hành chính (đã được đặt ra từ năm 1994 bằng Nghị quyết 38-CP ngày 4-5-1994 của Chính phủ và tiếp theo là hai Chương trình tổng thể 2001-2010 và 2011-2020, trong đó cải cách thủ tục hành chính được coi là khâu đột phá), v.v… Những vấn đề trên và nhiều vấn đề khác nữa thường được coi là “nhạy cảm”, nên tránh né, không thảo luận, tranh luận, do vậy trong thực tế đã gây ra trở ngại, do dự khi xây dựng hệ thống thể chế, dễ bị các nhóm lợi ích tác động trục lợi, đồng thời cũng là chỗ dựa cho tham nhũng phát triển.

Các đại biểu đang biểu quyết tại một cuộc họp Quốc hội

Tình hình khẩn trương của đất nước đang đòi hỏi phải hoàn chỉnh hệ thống thể chế, đáp ứng kịp thời những yêu cầu đối nội cũng như đối ngoại, để giữ vững độc lập, chủ quyền và toàn vẹn lãnh thổ nước ta. Thiết nghĩ đã đến lúc – nếu không nói là đã quá chậm – tổ chức những cuộc nghiên cứu, tổng kết nghiêm túc, thực chất, từ đó thống nhất nhận thức, làm nền tảng tư tưởng chính sách cho việc hoàn chỉnh thể chế. Phải chăng, về lý luận, học thuyết, có những luận điểm cách đây hàng trăm năm, nay vẫn còn có giá trị, nhưng cũng có những luận điểm cần được nhận thức lại trước sự phát triển mạnh mẽ của xã hội loài người và của khoa học kỹ thuật. Có người còn cố giữ những luận điểm cũ, lỗi thời có thể là do tư duy chưa được giải phóng, song cũng có thể có người, thực chất là để giữ vị trí đặc quyền đặc lợi của nhóm lợi ích hoặc của cá nhân. Đương nhiên, khi hoạch định đường lối, quan điểm phát triển, phải xuất phát từ thực tiễn đất nước, từ lịch sử, truyền thống văn hóa, đến kinh tế, xã hội, v.v… song cũng rất cần tiếp thu những tinh hoa của thế giới văn minh, những giá trị phổ quát của nhân loại, không nên quá nhấn mạnh đặc thù của Việt Nam mà từ chối hội nhập với thế giới văn minh, dễ trở thành “lạc điệu” và tiếp tục lạc hậu.

Trong thảo luận, cần thu hút trí tuệ của các nhà nghiên cứu, các chuyên gia, song quan trọng là đề cao dân chủ, tôn trọng những ý kiến khác biệt, tranh luận bình đẳng, tránh tình trạng “độc quyền chân lý, áp đặt tư duy, quy kết tùy tiện” (như ý kiến của nguyên Thủ tướng Phan Văn Khải phát biểu ở Hội đồng Lý luận trung ương ngày 9-11-2003). Chỉ có dân chủ trong thảo luận mới tiếp thu được nhiều ý kiến, từ nhiều khía cạnh, nhiều kênh khác nhau, và nhất là từ thực tế cuộc sống mà thuyết phục lẫn nhau, tìm ra chân lý. Ngược lại, những ý kiến trái chiều nhưng xây dựng không được nói, được nghe sẽ làm thui chột mọi sáng kiến, làm nản lòng những người có thiện chí.