Theo báo cáo của Ngân hàng Thế giới (WB), 70% người dân VN đã được đảm bảo về mặt kinh tế, trong đó có 13% thuộc tầng lớp trung lưu theo chuẩn thế giới. Đến năm 2020, tầng lớp trung lưu VN dự báo sẽ cán mốc 33 triệu người.
Cũng theo WB, sự gia tăng của nhóm trung lưu làm thay đổi nguyện vọng của xã hội, trọng tâm của chương trình xóa đói nghèo và chia sẻ thịnh vượng chuyển từ chống nghèo sang cải thiện mạnh mẽ chất lượng cuộc sống. Nhưng trong cuốn sách Nhìn lại để thấy xa hơn mới được phát hành gần đây, GS-TS Nguyễn Vân Nam cho rằng VN vẫn chưa có tầng lớp trung lưu đúng nghĩa. Ông nói:
Báo cáo có tính chất thống kê của WB chỉ dựa trên tiêu chí về thu nhập. Theo những tiêu chí này, ai có thu nhập trong khoảng giữa thu nhập thấp và thu nhập cao được xếp vào tầng lớp trung lưu (tính theo thu nhập).
Nó hoàn toàn khác khái niệm tầng lớp trung lưu nhìn dưới góc độ xã hội học, chính trị học. Những người chỉ thuần túy có thu nhập trung lưu, hầu như chưa có ảnh hưởng đáng kể nào đối với sự phát triển xã hội và vì vậy không phải là đối tượng được quan tâm nghiên cứu. VN đã và gần như không thể có được một tầng lớp trung lưu đúng nghĩa.
Vậy vai trò của tầng lớp trung lưu ra sao trong việc cải thiện hệ thống kinh tế – chính trị – pháp luật của một quốc gia? Thực tế ở VN thì sao?
Ở bất cứ xã hội phát triển bình thường nào, tầng lớp trung lưu luôn là một cột trụ, một động lực quan trọng cho sự hình thành, ổn định và phát triển xã hội. Đó là tầng lớp: (1) về mặt tài sản, không thuộc tầng lớp giàu có, cũng không phải tầng lớp thu nhập thấp trong xã hội (báo cáo của WB chỉ nói về điều kiện này); (2) về kinh tế, đây là tầng lớp mà hoạt động mang lại thu nhập của họ không phụ thuộc – trực tiếp, hay gián tiếp – vào chính quyền; và (3) về chính trị, những người thuộc tầng lớp trung lưu là những người quan tâm nhiều nhất đến chính trị và có ý thức tham gia tích cực vào việc kiến tạo chính sách.
Năm 2014, Thomas Piketty – nhà kinh tế học của Pháp – đã công bố cuốn Capital in the Twenty-First Century, một công trình nghiên cứu sự phân chia thu nhập và bất bình đẳng trong 300 năm qua. Ông phát hiện ra rằng, trong tất cả các cuộc khủng hoảng đều có sự chối bỏ tầng lớp trung lưu (về mặt xã hội) và sự nghèo đi của tầng lớp này, trong khi tầng lớp giàu có càng giàu hơn nhờ lợi nhuận cao.
Những người có thu nhập trung lưu của VN thiếu hẳn các điều kiện về kinh tế và chính trị để có thể trở thành tầng lớp trung lưu đúng nghĩa và có ý nghĩa quan trọng đối với sự phát triển xã hội, đất nước. Trong khi chính sự phụ thuộc vào quan hệ với chính quyền và thái độ tránh tham gia vào chính trị lại là những điều kiện và cơ hội khiến họ có thu nhập trung lưu.
Thu nhập của tầng lớp trung lưu VN chủ yếu là nhờ kinh doanh chứng khoán, bất động sản và phụ thuộc vào quan hệ của họ với chính quyền. Điều này dẫn đến những bất cập gì?
Điều này dẫn đến sự phát triển kinh tế rất mất cân đối, nguồn lực xã hội dành cho các lĩnh vực thiết yếu khác như giáo dục, cơ sở hạ tầng, chăm sóc sức khỏe sẽ giảm mạnh. Nhà nước sẽ phải tăng vay nợ nước ngoài. Giá bất động sản sẽ tiếp tục tăng, cơ hội có nơi trú thân của người nghèo ngày càng nhanh chóng biến mất. Và cùng với điều đó, lòng khoan dung về những chênh lệch, bất bình đẳng xã hội cũng nhanh chóng teo lại.
Vậy chúng ta không thể kỳ vọng gì về tầng lớp trung lưu VN trong tương lai sao?
Đúng vậy, vì VN chưa có một tầng lớp trung lưu đúng nghĩa, ngay cả trong tương lai gần.
Tốc độ tăng người siêu giàu tại VN được dự đoán tăng mạnh trong 10 năm tới với số lượng hơn gấp đôi hiện tại và đạt khoảng 430 người. Theo ông thì nhóm người siêu giàu này có đóng góp đáng kể cho xã hội dựa vào khả năng của mình và không phụ thuộc vào nhà nước không?
Những người siêu giàu luôn đóng một vai trò quan trọng, không thể bỏ qua, trong lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội và trong sự phát triển quốc gia. Nhưng để có được vai trò như vậy, họ phải là “người siêu giàu đàng hoàng”, trở thành siêu giàu bằng chính sức lực của bản thân với những cách thức đúng đắn.
Một số người siêu giàu ở VN không phải nhờ kinh doanh, mà trước tiên là nhờ quan hệ đặc biệt của họ với chính quyền. Có được mối quan hệ này, họ mới có đất đai, từ đó mới có vốn để kinh doanh nhằm hợp thức hóa khối tài sản khổng lồ của mình. Vì thế họ phụ thuộc, có tính chất sống còn, vào quan hệ với Nhà nước. Thêm vào đó, tự bản chất, số người siêu giàu VN tăng lên nhưng phạm vi sẽ hầu như không mở rộng. Đa số những người siêu giàu mới vẫn sẽ là bà con, họ hàng thân thuộc của người đã siêu giàu.
Nếu cách làm giàu không đàng hoàng, đúng đắn sẽ gây ra hàng loạt tác động tiêu cực không thể kể hết đối với sự phát triển đất nước, dân tộc, xã hội và đối với người dân. Phải cần có một nghiên cứu bài bản mới có thể chỉ ra hết được. Trong đó, có hai tác động đặc biệt tiêu cực, có thể nói là nguy hại, của cách làm giàu này là: (1) trở thành một tấm gương, khuyến khích mọi người – đặc biệt là giới trẻ – bằng mọi giá trở nên giàu có theo cách thức giống họ; (2) Tạo ra một môi trường trong đó chỉ một vài nhóm (tập đoàn) người siêu giàu thâu tóm và chỉ huy toàn bộ nền kinh tế. Vài tập đoàn này, về cơ bản, sẽ chủ yếu tập trung vào các dự án khổng lồ để thu lợi nhiều nhất và bảo vệ vị trí thống trị của mình.
Lập luận quen thuộc của họ cho những dự án đó luôn là “cần thiết cho tăng trưởng”. Môi trường đó vừa tạo ra một nền kinh tế không hiệu quả, phát triển lệch lạc, vừa làm gia tăng nhanh chóng sự chênh lệch thu nhập trong xã hội.
Theo nghiên cứu của Thomas Piketty, sự chênh lệch – một cách bất bình đẳng – về thu nhập là nguyên nhân chủ yếu gây mất ổn định xã hội, và khi nó trở nên không thể chấp nhận được sẽ dẫn đến khủng hoảng.
Cảm ơn ông về các thông tin trên.
