Năm 2011, quan hệ thương mại song phương Trung Quốc – Myanmar lên tới 3,6 tỉ USD, củng cố vị thế của Bắc Kinh là đối tác thương mại lớn nhất của Myanmar. Trung Quốc cũng có những lợi ích to lớn trong sự ổn định của Myanmar vì có những khoản đầu tư chiến lược ngày càng tăng tại quốc gia này.
Bắc Kinh coiMyanmarlà tuyến đường vận chuyển đường biển thay thế tới Ấn Độ Dương và là một nguồn cung chính về nguyên liệu tự nhiên cho nền kinh tế nước này. Người khổng lồ châu Á đang tham gia vào việc xây dựng một loạt các dự án cơ sở hạ tầng lớn tại Myanmar, trong đó có các cảng biển, tuyến đường xe lửa và các đường ống dẫn dầu. Một số trong các dự án đã gây phản ứng có dự án xây cảng nước sâu Kvaukpyu và đường ống Shwe để vận chuyển dầu mỏ và khí đốt tới tỉnh VânNamcủa Trung Quốc. Thêm vào đó, cảng bốc dỡ dầu thô dưới nước sâu và cơ sở chứa dầu cũng đang được xây dựng tại đảo Maday để làm điểm dừng cuối cho các tàu chở dầu từ Tây Á và châu Phi. Cơ sở hạ tầng năng lượng đó sẽ cho phép Trung Quốc không phải vận chuyển qua eo biển Malacca phức tạp và nhiều cướp biển, giảm đáng kể quãng đường vận chuyển.
Bất kể sự phụ thuộc lớn củaMyanmarvào sự hỗ trợ về kinh tế và chính trị của Trung Quốc, hiện có một sự không hài lòng lan rộng về ảnh hưởng ngày càng tăng của Bắc Kinh đối với quốc gia này. Là một quốc gia độc lập mãnh liệt với lịch sử chống thực dân, Naypyidaw đã thể hiện những ý định của mình khi nước này dừng dự án xây dựng đập thủy điện Myitsone vào tháng 9-2011 do sự phản ứng của công chúng gia tăng và những quan ngại về môi trường. Việc dừng xây đập thủy điện trùng hợp với việc thực hiện tiến trình cải cách nhằm lôi kéo các cường quốc phương Tây và các nước láng giềng vào sự nghiệp thoát ra khỏi cái bóng Trung Quốc củaMyanmar.
Tuy nhiên, Naypyidaw cũng nhận ra rằng không thể chống đỡ nổi việc xa lánh nước láng giềng khổng lồ. Chiếc ghế thường trực tại Hội đồng Bảo an Liên Hiệp Quốc và sức nặng về kinh tế to lớn khiến Bắc Kinh là một đối tác không thể thiếu củaMyanmar. Do đó, cần phải nhớ rằng Thein Sein đã ký hiệp ước đối tác chiến lược với Trung Quốc trong chuyến thăm cấp nhà nước đầu tiên của ông tới Bắc Kinh tháng 5-2011. Chuyến thăm cũng còn có những cuộc thảo luận về khả năng các tàu hải quân Trung Quốc cập cảng trong vịnh Bengal, cho phép Bắc Kinh bảo vệ các cơ sở khí đốt và dầu mỏ của mình trên lãnh thổ Myanmar và tăng cường sự hiện diện tại Ấn Độ Dương. Ưu tiên dài hạn chủ chốt đối với Naypyidaw là kiểm soát một cách hiệu quả các mối quan hệ truyền thống với Trung Quốc trong khi mở rộng quan hệ với các cường quốc phương Tây – một thách thức cân bằng nhạy cảm đòi hỏi tất cả những khéo léo và kỹ năng ngoại giao của các nhà lãnh đạo Myanmar.
Những cải cách muộn màng của Myanmar cũng đã góp phần gia tăng vị thế của ASEAN. Tổ chức khu vực vốn luôn khẳng định can dự tích cực với Myanmar này đã được “minh oan” bằng những bước tiến gần đây của Naypyidaw. ASEAN cũng đã tăng cường sự hỗ trợ mạnh mẽ của mình đối với công cuộc cải tổ và đã đặt vào tayMyanmarchiếc ghế chủ tịch luân phiên vào năm 2014. Sự nổi lên của Naypyidaw trên sân khấu toàn cầu và khu vực diễn ra vào thời điểm quan trọng đối với ASEAN và có cả tác động kinh tế và chính trị đối với khu vực. Trước hết, ASEAN sẽ có sự tự tin chính trị mới trước những chỉ trích từ lâu nay rằng tổ chức này nói nhiều làm ít. Các nước trong khu vực đã ủng hộ chính sách lặng lẽ thúc giục Naypyidaw hướng tới cải cách dân chủ kéo dài nhiều thập niên của họ đã mang lại hiệu quả và vẫn tuân thủ nguyên tắc không can thiệp công việc nội bộ của ASEAN. Sự xác thực về “cách thức ASEAN” này diễn ra vào thời điểm mà khu vực đang phải đối phó với nhiều thách thức lớn, chẳng hạn như những căng thẳng ngày càng tăng với Trung Quốc tại Biển Đông và việc tái tập hợp lực lượng của Mỹ ở khu vực.
Thứ hai, công cuộc cải tổ của Naypyidaw mang lại một sự thúc đẩy mạnh mẽ hơn đối với mục tiêu thiết lập Cộng đồng Kinh tế ASEAN vào năm 2015, thông qua việc khuyến khích các dòng chảy tự do của hàng hóa, dịch vụ, đầu tư, lao động có kỹ năng và nguồn vốn. Sự dồi dào của nguồn nguyên liệu tự nhiên tạiMyanmarđã mang lại lợi ích cho khu vực khi xét về nguồn nguyên liệu thô. Naypyidaw chắc chắn cũng sẽ có lợi từ sự trở lại của nguồn lao động có kỹ năng từ số người dân đang sinh sống ở nước ngoài, vốn đã phải bỏ đất nước ra đi do sự đàn áp chính trị và ít cơ hội kinh tế.
Các tập đoàn lớn của ASEAN cũng đã bắt đầu đặt cược vào tiềm tăng kinh tế to lớn của tiền tuyến kinh tế cuối cùng này. Tập đoàn “Italian – Thai Development Co.” của Thái Lan đã khởi động một dự án tham vọng xây dựng cảng nước sâu trị giá 50 tỉ USD và một khu công nghiệp tại làng Dawei của Myanmar. Vùng đặc quyền kinh tế này, một trong những vùng lớn nhất khu vực, hứa hẹn sẽ trở thành hành lang vận tải mới nối Ấn Độ, Trung Đông và châu Âu với Đông Nam Á và Đông Á, thay thế cho eo biển Malacca. Một đoàn doanh nghiệp ASEAN, gồm khoảng 30 nhà lãnh đạo doanh nghiệp hàng đầu của khu vực, cũng đã thăm Myanmar để tìm kiếm các cơ hội kinh tế vào tháng 2-2012.
Tuy nhiên, ASEAN cần phải tiếp tục khuyến khích Naypyidaw tiếp tục thực hiện cải cách hơn nữa để nước này tiếp tục vững chắc trên con đường dân chủ và cởi mở. Điều này có nghĩa phải tăng cường niềm tin và đối thoại không chỉ với chính phủ mà còn cả những nhân vật chủ chốt trong giới quân sự. Bước chuyển bất ngờ củaMyanmarchắc chắn sẽ khiến những người theo đường lối cứng rắn trong giới quân sự lo ngại. Đối với ASEAN, duy trì sự cởi mở củaMyanmarcó thể là một trong những thách thức lớn nhất của thập niên hiện nay.
Thanh Lê tổng hợp
