Sholapith hay Shola pith (còn được gọi là Shola, Sola và bần Ấn Độ, cây rút nhám, rút dại, hay điền ma nhám) là một loại thực vật có dạng bọt biển/xốp khô màu trắng sữa từ loài Aeschynomene. Nó có thể được ép và cắt gọt, tạo hình thành các nghệ phẩm.
Phần hữu dụng của loại cây này là gỗ (xylem thứ cấp) ở trong phần thân. Shola mọc hoang ở những vùng đầm lầy ngập úng. Tên sinh học của Shola là Aeschynomene aspera thuộc họ Đậu. Nó là một loại cây thân thảo, mọc đặc biệt ở các vùng đầm lầy của Bengal, Assam, Orissa và Deccan. Lõi cây Shola là ruột cây và có chiều ngang khoảng 1,5 inch (38,1mm). Ruột cây loại tốt có màu trắng tinh, bề mặt mềm xốp và không có vết nứt, trong khi loại kém chất lượng là loại có lõi màu hơi đỏ, vỏ cứng và có nhiều mắt. Chất liệu ruột cây gần tương tự như mốp xốp; tuy nhiên ruột lõi cây vượt trội hơn nhiều nếu so với mốp xốp về độ mềm, kết cấu, độ láng mịn, độ xốp và tính thấm nước hơn nhưng dễ uốn, dễ dát mỏng, và được các nghệ nhân ưa chuộng. Hạt giống cây Shola được gieo vào tháng 2 hoặc tháng 3, sẽ phát triển thành cây trưởng thành trong vòng 5 hoặc 6 tháng. Những cây này trở nên nhẹ khi khô.
Lõi xốp/ruột cây Shola có hình thức tương tự như bọt polystyrene nhân tạo tương tự múp xốp, nhưng dễ uốn, dễ dát mỏng, kết cấu, độ láng mịn độ xốp, và tính thấm nước hơn.
1. Theo truyền thống, các nghệ phẩm lõi xốp/ruột cây Shola đã được sử dụng để trang trí cho các tượng thần Hindu và sáng tạo chiếc mũ đội đầu cho cô dâu và chú rể trong một đám cưới truyền thống của người Bengal. Thời gian gần đây, đồ thủ công mỹ nghệ lõi xốp/ruột cây Shola đã được ứng dụng rộng rãi hơn trong trang trí nhà cửa cũng như tạo tác nên các vị thần Hindu và những vật phẩm mỹ nghệ.
2. Ở Tây Bengal, nghề thủ công này chủ yếu được thực hiện ở các quận Bardhaman, Murshidabad, Birbhum, Nadia, Hooghly, Malda và quận 24 Parganas phía Nam. Những người thợ thủ công tạo tác lõi xốp/ruột cây Shola được biết đến với tên gọi Malakar, nghĩa là “người tạo tác vòng hoa” có lẽ bởi vì họ đã làm nên những vòng hoa Shola cho các tượng thần và cho tầng lớp quý tộc.
Có khoảng 5.000 nghệ nhân tạo tác các nghệ phẩm thủ công này. Những người thợ thủ công dành hàng tháng trời cho mỗi một nghệ phẩm. Trong nghệ phẩm Shola Murshidabad là những mặt hàng thủ công như đồ án hoa, trang trí cho các vị thần và nữ thần, vòng hoa, những bức tượng nhỏ như khuôn mặt của vị thần và nữ thần, bành voi, thuyền công và kiệu cáng… Các nghệ phẩm Shola được xuất khẩu trên khắp thế giới. Puja pandals (một kiểu thức nhà rạp/cổng chào được dựng nên nhân dịp các lễ hội, nhằm thể hiện sự tôn kính đến các vị thần, nữ thần) của Calcutta được trang trí đẹp mắt là nghệ phẩm sử dụng Shola.
- Xem thêm: Mỹ nghệ đĩa kim loại Thanjavur
Các nghệ nhân tạo tác tượng thần của Kumortuli; theo truyền thống, họ tạo nên các tượng thần bằng đất sét đã chuyển sang chế tác tượng thần bằng lõi xốp/ruột cây Shola và sợi thủy tinh. Trong khi các sản phẩm làm từ sợi thủy tinh có thể có giá khoảng 34-37.000 VNĐ thì những nghệ phẩm được làm từ lõi xốp/ruột cây Shola có giá 28.000 VNĐ. Chiều cao của các tượng thần có thể thay đổi từ 120 cm đến 270 cm. Chúng chủ yếu được mua cho những người tổ chức lễ tịnh hóa puja trong cộng đồng người Ấn Độ ở nước ngoài.
3. Thanjavur là một quận ở Tamil Nadu, là trung tâm quan trọng của tôn giáo/tín ngưỡng, nghệ thuật và kiến trúc miền Nam Ấn Độ. Nơi đây còn nổi tiếng với những sáng tạo trong việc tạo tác các nghệ phẩm thu nhỏ, là một nghề thủ công truyền thống và di sản của Thanjavur.
Lõi xốp/ruột cây được sử dụng để chạm khắc là lõi cây Shola mua từ Andhra Pradesh mỗi năm một lần và cất giữ để sử dụng dần. Nghệ phẩm thủ công được người nghệ nhân thực hiện tạo tác ngay tại nhà. Nghệ phẩm này không yêu cầu những công cụ phức tạp. Dưới đây là một số công cụ được nghệ nhân địa phương sử dụng:
- Lõi cây Shola/Sola (Netti): Được sử dụng để tạo tác các nghệ phẩm thu nhỏ.
- Dao Dài (Kathi): Dùng để chạm khắc lõi cây theo hình dạng và kích thước yêu cầu.
- Dao nhỏ: Dùng để chạm khắc các chi tiết nhỏ của đồ án tạo tác.
- Đá Carborundum (sana kal): Dùng để mài dao cho sắc nhọn.
Nghệ nhân Thanjavur làm nghề thủ công này mua nguyên liệu thô từ Rajmundri ở Andhra Pradesh. Lõi cây Sola được đưa về với mức giá bắt đầu từ khoảng 1.500 VNĐ. Vỏ nâu bên ngoài được loại bỏ bằng dao sắc cắt gọt đi. Phần thân màu trắng mềm bên trong được dùng để tạo tác các nghệ phẩm. Phần ruột cây có tên địa phương là Netti được cắt thành các mảnh nhỏ có kiểu dáng và hình dạng khác nhau theo yêu cầu của nghệ phẩm được tạo ra. Để chạm khắc cơ bản, dao dài được sử dụng và dao nhỏ dùng để chạm khắc những chi tiết.
Các mảnh chạm khắc được lắp ghép và dán lại với nhau để hình thành một nghệ phẩm. Bản in của đồ án thiết kế/phác thảo hay hình ảnh được dùng để tham khảo khi tạo tác nên những vật thu nhỏ. Phải mất một ngày để tạo nên những hình tượng nhỏ, từ 10 đến 12 ngày để hoàn thiện đồ án chi tiết một tượng thần Ganesha lớn, và gần một tháng để hoàn thành nghệ phẩm về một địa danh hoặc ngôi đền.
Đôi khi khách hàng gửi hình ảnh, phác thảo tạo hình về nghệ phẩm mà họ muốn đặt hàng. Một số nghệ phẩm được sơn màu nước để nó trông sặc sỡ và hấp dẫn. Khách hàng cũng thích các nghệ phẩm thủ công tạo tác từ ruột cây có màu trắng trơn, đơn giản vì chúng giống với các nghệ phẩm bằng ngà voi.
Nghệ phẩm lõi ruột cây Thanjavur nổi tiếng với các tạo tác thủ công thu nhỏ về những ngôi đền thờ Thanjavur và các tượng thần. Nghệ phẩm hoàn thành thường được cố định vào bệ đế gỗ và được lồng kính để bảo vệ chúng khỏi bụi bặm và độ ẩm. Điều này giúp bảo quản chúng trong nhiều năm. Các tiểu cảnh về miền quê nông thôn và thành thị cũng được tạo tác và trang trí đèn điện.
- Xem thêm: Nghệ phẩm khảm đá Pietra dura
Nghệ phẩm lõi ruột cây là một mỹ nghệ truyền thống của Tamil Nadu. Các nghệ phẩm chính là tiểu cảnh của những ngôi đền Thanjavur. Các nghệ phẩm khác là tượng thần và nữ thần, Đền Taj Mahal, Đền Brihadeshvara, Đền Tirupathi, tượng thần và Đền thờ Madurai Menakshi, mô hình thu nhỏ của các vùng miền nông thôn, thành phố, các vật dụng trang trí nhà cửa và các vòng hoa từ những lát cắt hình tròn đẹp mắt và sau đó chúng nhuộm màu với các sắc màu khác nhau. Sản phẩm bắt đầu từ khoảng 46.000 VNĐ và đến 46 triệu VNĐ. Các nghệ phẩm được tạo tác theo sự sáng tạo của người nghệ nhân. Để tránh bụi bặm, nghệ phẩm được lộng kính đóng khung giúp bảo quản chúng lên đến trên 20 năm.
4. Chiếc mũ Shola (phong cách Sola) – còn được gọi là chiếc mũ chống nắng, mũ cát topee, shola topee, salacot hoặc topi – là một loại mũ nhẹ làm bằng lõi xốp/ruột cây Shola, có vỏ bọc bằng vải với kiểu dáng và độ dày đặc biệt được thiết kế để che nắng, cách nhiệt cho người đội chúng khỏi hấp thụ nhiệt từ mặt trời. Nó phổ biến với người phương Tây ở Ấn Độ, Pakistan, Ai Cập, Sudan, Iraq, Transjordan, Palestine, Sri Lanka, các thuộc địa nhiệt đới và cận nhiệt đới khác của Anh cho đến cuối những năm 1960.
Sau đó, kiểu mũ này gắn liền với sự áp bức, bóc lột ở thuộc địa và dần bị du khách phương Tây từ bỏ, nhưng vẫn tiếp tục được các đơn vị quân đội trên thế giới sử dụng. Tuy nhiên, chiếc mũ kiểu Shola gần đây đã trở nên phổ biến đối với cảnh sát giao thông ở các thành phố như Chennai vào mùa hè vì chúng cách nhiệt tốt cho người đội khỏi cái nắng nóng.
Chiếc mũ kiểu Shola thường có phần trên dẹt và vành dày với các gờ/cạnh vuông hoặc tròn. Nó dễ bị nhầm lẫn với các kiểu “mũ lõi xốp/ruột cây” khác được sản xuất bên ngoài Ấn Độ và thường được làm từ cây bần hoặc các vật liệu khác. Một số chiếc mũ kiểu Shola có lớp vỏ bọc bằng vải may chần chéo. Chúng có các gờ/cạnh tròn hơn ở vành. Chiếc mũ bần, trái với tên gọi dễ gây hiểu nhầm của chúng, không được làm từ lõi xốp/ruột cây; chúng mỏng hơn, nặng hơn và tròn hơn ở phía trên.
Cả hai kiểu mũ này đều có khăn che gáy, lỗ thông hơi, vỏ bọc bằng vải kaki hoặc màu trắng và lớp lót đường viền vành bên trong màu xanh lá cây. Một số có dây đeo làm bằng da, một số khác thì được làm bằng vải. Một số chiếc mũ kiểu Shola có đai da mỏng chạy dọc từ dưới khăn che gáy chiếc mũ qua đầu mũ. Dây đeo thường chạy ngang qua vành trước. Mũ lõi xốp/ruột cây Shola vẫn được bày bán ở các cửa hàng thiết bị chơi polo của Ấn Độ, Pakistan và Nepal, mặc dù chúng hiếm khi được sử dụng trong các trận đấu.
