Cách nay một năm, nhà báo Jamal Khashoggi đi bộ dọc theo con đường có hai hàng cây tại khu phố yên tĩnh ở thành phố Istanbul của Thổ Nhĩ Kỳ và tiến dến một biệt thự sơn màu kem có gắn các camera an ninh CCTV ghi lại bức ảnh cuối cùng của ông.
Một bức ảnh khác cho thấy ông rời sứ quán bằng cửa sau là kẻ giả mạo. Khashoggi đi vào lãnh sự quán Ả Rập Saudi tại Istanbul và bị một toán sát thủ giết trong đó. Nhưng lãnh sự quán được tình báo Thổ Nhĩ Kỳ ghi âm lén nên kế hoạch và diễn tiến của vụ giết người bị lộ. Được xem là tuyệt mật nên những cuốn băng chỉ có một ít người được phép nghe và hai người mới đây đã tiết lộ độc quyền với chương trình truyền hình Panorama, trong đó có nữ bá tước Anh Helena Kennedy.
Đi vào chỗ chết
Kennedy được mời tham gia nhóm điều tra do Agnès Callamard, báo cáo viên đặc biệt của Liên Hiệp Quốc về các vụ giết người phi pháp cầm đầu. Callamard là một chuyên viên quyền con người. Bà kiên định dùng quyền của mình để theo đuổi đến cùng vụ giết người khi Liên Hiệp Quốc còn do dự không muốn mở một cuộc điều tra hình sự quốc tế.
Bà phải mất một tuần thuyết phục tình báo Thổ Nhĩ Kỳ cho phép bà và Kennedy cùng thông dịch viên tiếng Ả-rập của họ nghe đoạn băng. “Ý định của người Thổ là muốn tôi thấy vụ giết người đã được lên kế hoạch kỹ lưỡng. Nhưng họ chỉ cho nghe 45 phút trích đoạn của 2 ngày quan trọng nhất” – Callamard nói.
Khashoggi đến Istanbul (nơi có nhiều người chống chính phủ tại Trung Đông tìm kiếm tị nạn) vài tuần trước khi bị giết. Nhà báo 59 tuổi đã ly hôn này là cha của 4 đứa con vừa đính hôn với Hatice Cengiz, một nhà nghiên cứu khoa học Thổ Nhĩ Kỳ. Họ hy vọng sẽ xây dựng cuộc sống mới tại Istanbul. Nhưng để tái hôn, Khashoggi cần có giấy tờ cần thiết.
Ngày 28-9, ông và Cengiz đến cơ quan hành chính thành phố Istanbul, nhưng họ được yêu cầu đến lãnh sự quán Saudi để xin các giấy tờ cần thiết. “Đây là thủ tục bắt buộc cuối cùng nếu chúng tôi muốn làm đám cưới vì Khashoggi không thể trở về Saudi – Cengiz nói với nhà báo Corbin tại một quán cà phê – Khashoggi là người lưu vong và tôi đã gặp ông cách nay 15 năm tại sứ quán Saudi ở khu Mayfair, London. Lúc đó ông là trợ lý của sứ quán Ả Rập Saudi với phong cách ăn nói nhẹ nhàng. Chúng tôi thảo luận về cuộc tấn công khủng bố vừa xảy ra của al-Qaeda”.
Khashoggi biết Osama bin Laden, người Saudi, lãnh đạo al-Qaeda trong nhiều thập niên. Thoạt đầu ông có một số đồng cảm với al-Qaeda trong việc lật đổ các chế độ quý tộc chuyên chế ở Trung Đông nhưng sau ông chống lại sự tàn bạo của tổ chức này và đấu tranh cho ân chủ, tự do. Năm 2007, ông trở về quê nhà và là biên tập viên tờ báo al-Watan thân chính phủ nhưng bị sa thải 3 năm sau đó vì “vượt qua những điều cấm kỵ không được bàn luận trong xã hội Ả Rập Saudi”.
Năm 2011, cảm hứng bởi những biến cố của Mùa xuân Ả Rập, Khashoggi bắt đầu công khai chống lại chế độ Ả Rập Saudi mà ông gọi là “chuyên chính và áp bức”. Năm 2017, ông bị cấm viết lách và buộc phải lưu vong ở Mỹ. Người vợ cũng bị ép ly hôn. Khashoggi trở thành người đóng góp bài vở chủ lực cho tờ The Washington Post với 20 bài bình luận mang tính xung kích trong một năm trước khi bị giết. “Ngay từ khi băng qua làn ranh đỏ tại đất nước mình, Jamal không hề lùi bước. Ông sẵn sàng chấp nhận những rủi ro vì chính kiến” – David Ignatius, nhà báo điều tra giữ chuyên mục đối ngoại của tờ Post và là bạn thân của Khashoggi nói.
Đa số chỉ trích của Khashoggi nhắm trực diện vào tân thái tử, Mohammed bin Salman, người vừa được đề bạt. MBS, biệt danh của thái tử, được nhiều người phương Tây khâm phục như “một nhà cải cách và hiện đại hoá với tầm nhìn mới về tương lai đất nước mình”. Còn tại Ả Rập Saudi, Khashoggi bị kết án là kẻ ly khai với những bài viết “phản động” trên tờ Post. “Tôi nghĩ uy tín của Khashoggi đã khiến thái tử bin Salman đau đầu.
Ông yêu cầu các trợ lý phải làm một điều gì đó về nhà báo này và Khashoggi đã cho họ cơ hội tại Istanbul” – Ignatius, người thường xuyên đến Saudi và viết về cuộc sống chính trị ở đây nói. Ngày đầu Khashoggi đến lãnh sự quán, Cengiz phải chờ bên ngoài. Bà nhớ lại chồng sắp cưới bước ra khỏi toà nhà với nụ cười trên môi và nói với bà là các nhân viên lãnh sự quán rất ngạc nhiên khi thấy ông và mời ông cà phê, trà. “Anh ấy bảo ở đó không có gì phải sợ cả, anh rất nhớ quê hương và rất vui khi được hít thở không khí giống như quê nhà” – bà kể lại.
Kẻ điều phối chiến địch
Khashoggi được bảo trở lại lãnh sự quán vài ngày sau đó. Kế hoạch giết ông theo thuyết âm mưu có thể diễn ra vào thời gian chờ đợi này. Quả đúng như thế. Không lâu sau khi Khashoggi rời lãnh sự quán, nhiều cuộc điện thoại đã được gọi về Riyadh, Ả Rập Saudi và đều được tình báo Thổ Nhĩ Kỳ ghi lại. “Đáng quan tâm nhất là có một cuộc gọi nhắc tên Khashoggi như một kẻ bị truy nã đã tiếp cận được – Callamard nói – Cuộc gọi đầu tiên được tin là thông báo với Saud al-Qahtani, một trợ lý đầy quyền lực điều hành cái gọi là ‘văn phòng thông tin’ của MBS.
Đây là người có quyền mở chiến dịch ám sát. Tôi thấy rõ cứ nói đến văn phòng này là nói đến al-Qahtani. Ông ta được nêu tên trực tiếp trong các chiến dịch khác nhau nhắm vào những cá nhân chống đối”. Al-Qahtani từng bị tố cáo liên quan đến việc giam giữ và tra tấn những người ly khai ở Ả Rập Saudi, trong đó có cả những phụ nữ dám thách thức lệnh cấm lái xe trước khi nó được dỡ bỏ và những cá nhân nổi tiếng bị xem là không trung thành với chế độ.
Trong các bài viết của mình, Khashoggi tố al-Qahtani điều hành một “danh sách đen” (blacklist) cho thái tử. “Al-Qahtani tiến hành nhiều chiến dịch bí mật – Ignatius, kẻ biết nhiều thông tin về con người này nói – Đây là nhiệm vụ chính của kẻ đặc biệt độc ác này”. Có ít nhất 4 cuộc gọi vào ngày 28.9 giữa lãnh sự quán và Riyadh, kể cả cuộc gọi giữa tổng lãnh sự và người cầm đầu an ninh tại Bộ Ngoại giao Ả Rập Saudi, và người này nói về “một sứ mệnh tuyệt mật được xem là nhiệm vụ quan trọng đối với đất nước đã được lên kế hoạch”.
“Tôi không nghi ngờ gì nữa về một chiến dịch được tổ chức bài bản và ưu tiên trong nghị trình và không cho phép sai sót trong qua trình thực hiện. Thật khủng khiếp khi nghe giọng nói của một người sắp chết, nỗi kinh hoàng khiến bạn sởn gai ốc khắp cơ thể – Kennedy ghi lại chi tiết cuộc trao đổi giữa các thành viên đội hành quyết – Bạn nghe họ cười đùa khi đang làm một công việc ghê rợn. Họ chờ đợi nạn nhân đi vào trong tư thế sẵn sàng giết và phanh thây ông ta”.
Trên terrace yên tĩnh và tối tại Istanbul nhìn ra Bosphorus, nhà báo Corbin gặp Metin Ersôz, cựu nhân viên tình báo Thổ Nhĩ Kỳ với 27 năm thâm niên. Ersôz là chuyên viên về Saudi và các chiến dịch đặc biệt nó từng tiến hành. “Các chiến dịch đặc biệt của Ả Rập Saudi như bắt cóc và trấn áp người ly khai được tăng tốc khi MBS trở thành thái tử.
Khashoggi hiểu quá chậm nguy cơ đến với mình nên ông mất cảnh giác và phải trả giá bằng mạng sống” – Ersôz nói. Ông khẳng định với nhà báo Corbin là các cựu đồng nghiệp tình báo là đã xem lại những cuốn băng và lọc trong 4.000 đến 5.000 giờ ghi âm ra những đoạn quan trọng nhất, gồm cả 45 phút Callamard và Kennedy được phép nghe.
Những cột mốc
– Vào buổi chiều ngày 1-10, các nhân viên an ninh Ả Rập Saudi bay đến Istanbul trong đó có cả một số người làm việc tại văn phòng thái tử. Callamard tin họ là thành viên của chiến dịch đặc biệt. “Nhóm người này đi vào lãnh sự quán với quyền quyết định nên làm gì và không nên làm gì” – Kennedy nói.
– Đầu ngày 2-10, một máy bay tư nhân đáp xuống phi cảng Istanbul. Trên máy bay có 9 người Saudi, kể cả một chuyên viên giám định pháp y, bác sĩ Salah al-Tubaigy. Sau khi kiểm tra nhân thân và quá trình hoạt động của nhóm, Callamard tin rằng đây chính là nhóm sát thủ được gửi đến để thực hiện “chiến dịch đặc biệt”.
“Chiến dịch này do các quan chức cao cấp nhất Ả Rập Saudi chỉ đạo và được sử dụng tất cả những phương tiện hỗ trợ cần thiết. Hai người có passport ngoại giao. Một sứ mệnh đặc biệt như thế phải có sự chấp nhận của vua Saudi hay thái tử” – Ersôz nói. Nhóm sát thủ check-in tại khách sạn sang trọng Môvenpick Hotel chỉ cách lãnh sự quán có vài phút đi bộ.
– Trước 10 giờ sáng cùng ngày, hình ảnh từ CCTV cho thấy một người đi vào lãnh sự quán. Nghe đoạn băng, Kennedy tin đó là Maher Abdulaziz Mutreb, người phụ trách chiến dịch. Mutreb thường thấy đi chung với thái tử, thân cận như cận vệ chính nhưng rất kín kẽ. “Trong những cuộc gọi giữa tổng lãnh sự và Mutreb có câu ‘chúng tôi đã nhận được thông tin Khashoggi sẽ đến vào thứ tư” – Kennedy nói.
– Cuối buổi sáng 2-10, Khashoggi nhận được điện thoại mời đến lãnh sự quán để nhận giấy tờ. Khi ông và Cengiz đi bộ về phía toà nhà lãnh sự, một cuộc điện thoại rùng rợn và rất sốc xảy ra bên trong sứ quán giữa Mutreb và bác sĩ al-Tubaigy. “Họ nói về thời điểm, về cách xẻ tử thi và cười đùa với nhau. Viên bác sĩ nói: tôi thường nghe nhạc khi giám định xác chết, đôi khi thưởng thức cà phê và hút xì gà. Sau đó, đoạn băng cho thấy al-Tubaigy biết mình phải làm gì. Ông ta nói: đây là lần đầu tiên trong đời tôi phải làm công việc này trên nền nhà trong khi ngày cả một tên đồ tể cũng phải treo con thú lên phía trên mới thao tác được!” – Kennedy nói.
Một phòng tầng trên được chuẩn bị sẵn cho chiến dịch với sàn trải plastic. Các nhân viên người Thổ tại lãnh sự được cho nghỉ việc ngày hôm đó. “Khi Khashoggi sắp vào cổng, họ nói với nhau: có một con vật hiến tế đang đến?” – Kennedy nhìn vào sổ tay run run kể lại với nhà báo.
– Khoảng 13g15, hình ảnh CCTV cho thấy Khashoggi đi vào toà nhà lãnh sự. “Lúc đó chúng tôi đi bộ tay trong tay. Khi đến trước toà nhà, Jamal giao cho tôi điện thoại và nói: gặp em yêu sau nhé, cứ chờ anh ở đây! – Cengiz kể lại – Khashoggi biết điện thoại sẽ bị tạm giữ và anh không muốn lãnh sự quán biết thông tin cá nhân”. Đoạn băng tiết lộ ông gặp một nhân viên tiếp nhận hồ sơ và được bảo có trát bắt ông của Interpol nên ông phải trở về Saudi.
Cái chết đau đớn
Nhà báo không chịu nhắn tin cho con trai để báo với gia đình là mình vẫn ổn. Sau đó không còn nghe giọng nói của ông. “Âm thanh giọng nói cho thấy, ông ấy từ một người tự tin trở thành người lo lắng rồi hoảng loạn và có vẻ biết cái chết sắp đến với mình. Sự thay đổi giọng nói thật là khủng khiếp. Nghe đoạn băng bạn mới cảm nhận được sự tàn bạo đang chờ đợi ông ấy” – Kennedy nói. Callamard không rõ Khashoggi có biết được kế hoạch giết ông của Saudi hay chỉ tin mình sắp bị bắt cóc. “Ông ta hỏi: Các người sẽ tiêm thuốc cho tôi, và họ trả lời: đúng thế!” – bà nói.
- Xem thêm: Nhà báo biến mất, giá dầu biến động
Kennedy cho biết bà nghe Khashoggi hỏi hai lần có phải ông bị bắt cóc không và thắc mắc: làm sao điều này có thể xảy ra trong sứ quán? “Những âm thanh nghe sau đó như phát ra từ một người bị ngạt thở, như đang bị bao nhựa trùm lên đầu. Có thể ai đó đã bịt miệng nhà báo khiến ông không thể thốt nên lời” – Callamard nói. Kennedy tin rằng phần còn lại là của bác sĩ phẫu thuật tử thi. “Tôi nghe giọng nói giống như của Mutreb: Xẻ hắn ra! Sau đó có ai đó hét lên: mọi việc đã xong, và một người khác hét lớn: Lấy nó ra! Lấy nó ra và đặt trên đầu hắn. Trùm lại! Tôi nghĩ là họ đang di chuyển đầu ông ta” – Kennedy nói.
Một chi tiết bối rối nhất về vụ giết người là công cụ cưa xương có được sử dụng? Kennedy cho biết bà không chắc tiếng rít nghe được có phải là từ một chiếc cưa. Nhưng bà khẳng định là có những tiếng rít nhỏ. Còn tình báo Thổ Nhĩ Kỳ tin đó là tiếng cưa xương.
Dọn dẹp hiện trường
– Khoảng 15 giờ, CCTV cho thấy xe của lãnh sự quán đi và đến nơi ở của tổng lãnh sự cách đó hai khu phố. 3 người đàn ông mang những va ly và túi nhựa đi vào. Callamard tin đây là các phần cơ thể Khashoggi. Sau đó, một chiếc xe lái đi và xác của Khashoggi không bao giờ tìm thấy nữa.
– Khoảng 15g53, CCTV cho thấy hai thành viên đội sát thủ rời lãnh sự quán. Theo dấu họ trên đường từ camera thì thấy một người mặc quần áo của Khashoggi nhưng mang đôi giày khác và một người mặc áo khoác có nón trùm đầu nên nhìn không rõ mặt, tay cầm một túi nhựa màu trắng. Hai người tiến đến ngôi đền Blue Mosque nổi tiếng của Istanbul. Khi xuất hiện trở lại, người đàn ông mặc quần áo của Khashoggi đã thay trang phục khác. Họ bắt taxi trở lại khách sạn, vất chiếc túi nghi là chứa quần áo của nhà báo vào thùng rác gần đó trước khi đi xuống subway và quay về Môvenpick Hotel. “Chiến dịch sát hại được lên kế hoạch cẩn thận để tạo cảm giác Khashoggi không bị làm hại” – Callamard nói.
– 18g30, các thành viên của đội hành quyết đã ở trên máy bay tư nhân quay về Riyadh, tức chưa đầy 24 tiếng từ khi họ đến Istanbul.
– Bốn ngày sau khi Khashoggi bị sát hại, một đội Saudi khác đến với nhiệm vụ điều tra xem điều gì đã xảy ra trong lãnh sự quán. Callamard tin họ chỉ là nhóm “dọn dẹp” những dấu vết có thể còn sót. Lãnh sự quán được xem là lãnh thổ Saudi theo luật quốc tế nên suốt 2 tuần, Ả Rập Saudi không cho phép các điều tra viên Thổ đi vào bên trong. “Họ chỉ cho vào khi bảo đảm không còn bằng chứng nào để thu thập, kể cả ADN của Khashoggi. Hiện trường được dọn dẹp một cách chuyên nghiệp nhất” – Callamard nói.
Giấc mơ kết thúc
Cengiz chờ Khashoggi khoảng nửa tiếng bên ngoài lãnh sự quán trong khi người chồng tương lai đang chịu sự đau đớn khủng khiếp. Bà hồi tưởng: “Trong suốt thời gian này tôi mơ về tương lai của mình, cách đám cưới diễn ra. Chúng tôi chỉ định làm tiệc cưới nhỏ”. Bà hồi tưởng: “Tôi chờ mãi đến quá 15g30. Khi nhận thấy lãnh sự quán đã đóng cửa tôi chạy đến lôi vào và hỏi tại sao Jamal chưa thấy ra. Một bảo vệ bảo tôi không hiểu tôi đang nói gì”. Lúc 16g41, Cengiz tuyệt vọng gọi điện cho một người bạn của Khashoggi (Khashoggi đã cho bà số điện thoại liên lạc này phòng khi ông gặp rắc rối).
Đó là tiến sĩ Yasin Aktay thuộc đảng cầm quyền của Thổ Nhĩ Kỳ với quyền được tiếp xúc với các cấp cao nhất trong chính quyền. “Tôi nhận được cuộc gọi từ một số lạ với giọng nói lo lắng của một phụ nữ không quen – Aklay kể lại – Bà nói: hôn phu Jamal Khashoggi của tôi đi vào lãnh sự quán Saudi nhưng không thấy ra”. Yasin gọi điện ngay cho người đứng đầu tình báo Thổ Nhĩ Kỳ và cảnh báo cho văn phòng Tổng thống Tayyip Erdogan.
Một năm sau đó, tại quán cà phê, nhà báo Corbin cảm thấy nỗi đau vẫn còn trên mặt người phụ nữ Khashoggi để lại phía sau khi bà mới được làm hôn thê trong thời gian quá ngắn. Cengiz nhấn mạnh đến ý nghĩa thực sự trong vụ sát hại Khashoggi: “Đây không chỉ là bi kịch đối với tôi mà cho cả nhân loại, cho những người có suy nghĩ như Jamal và có mục đích như anh ấy”.
Đến tháng 1-2019, trước áp lực quốc tế, chính phủ Ả Rập Saudi đưa 11 người ra xử tại Riyadh về tội giết Khashoggi, kể cả Mutreb và al-Tubaigy nhưng không có Saud al-Qahtani, kẻ lên kế hoạch. Ông ta không bị buộc tội, không phải ra toà làm chứng nhưng bị cách ly với gia đình và chỉ được tiếp xúc với thái tử.
Những tuyên bố mâu thuẫn
Ngày hôm sau, chính phủ Saudi và Thổ Nhĩ Kỳ đưa ra các thông báo mâu thuẫn về những gì xảy ra bên trong lãnh sự quán Saudi. Phía Ả Rập Saudi khăng khăng là Khashoggi đã rời lãnh sự quán, còn Thổ Nhĩ Kỳ khẳng định ông ta vẫn còn ở trong.
Tình báo Thổ Nhĩ Kỳ kiểm tra các đoạn băng thu âm trong lãnh sự quán, kể cả những cuộc gọi diễn ra trong thời gian 4 ngày trước khi Khashoggi biến mất. Một câu hỏi đáng quan tâm nữa là nếu phía Thổ thấy mạng sống của Khashoggi bị đe doạ tại sao họ không cảnh báo cho ông ta? “Tôi không nghĩ họ biết Ả Rập Saudi dám làm như thế. Không có chứng cứ người Thổ nghe ‘live’ những gì đang xảy ra trong sứ quán lúc Khashoggi đi vào mà chỉ kiểm tra lại khi vụ giết người đã hoàn tất” – Callamard nói.
Ngay buổi tối ngày Khashoggi mất tích, phía Thổ tuyên bố với báo chí Khashoggi đã bị giết trong lãnh sự quán Saudi. “Jamal không đáng bị đối xử dã man như thế. Cách họ giết anh ấy đã dập tắt mọi hy vọng trong cuộc đời tôi” – Cengiz nói. Vụ giết người ở Istanbul, bên trong một lãnh sự quán với đặc miễn ngoại giao đã đẩy chính phủ Thổ Nhĩ Kỳ vào thế khó xử.
Trong nhiều tuần, bất chấp áp lực tăng từ phía Thổ, chính quyền Ả Rập Saudi vẫn không nhận tội giết người. Thoạt đầu họ thừa nhận có một vụ đánh lộn trong lãnh sự quán và sau đó thừa nhận có “một hoạt động vượt quá giới hạn” còn đang điều tra. Chiến lược của phía Thổ là công bố nhỏ giọt những gì họ biết cho báo chí trong nước và quốc tế. Sau đó họ mời các đại diện từ CIA và một số cơ quan tình báo chọn lọc như MI6 của Anh đến nghe đoạn băng chứng minh Khashoggi bị nhóm sát thủ Saudi giết.
CIA kết luận có khả năng “từ trung bình đến cao” MBS đã ra lệnh giết nhà báo. Họ trình bày trước quốc hội Mỹ và không có ai nghi ngờ kết luận này. Báo cáo của Callamard gửi đến Hội đồng Nhân quyền Liên Hiệp Quốc đã dẫn đến một kết luận quan trọng. “Luật quốc tế cho thấy đây là một vụ giết người cấp nhà nước. – Kennedy nói – Những tiết lộ trong đoạn băng về cái chết của Khashoggi phải được điều tra.
Cộng đồng quốc tế có trách nhiệm phải làm rõ điều khủng khiếp diễn ra bên trong lãnh sự quán Saudi ở Istanbul”. Thổ Nhĩ Kỳ đòi dẫn độ những tội phạm đến Istanbul để xét xử nhưng Ả Rập Saudi từ chối. Chính phủ Ả Rập Saudi khẳng định thái tử “tuyệt đối không làm không liên quan đến tội ác ghê tởm này”.
