Với những thực khách ưa thích món ăn Nhật – vốn rất phổ thông tại Việt Nam hiện nay – thì bento (cơm hộp) là một lựa chọn thích hợp cho bữa trưa. Bento, hay còn gọi là obento, được bán ở hầu khắp các siêu thị, cửa hàng thực phẩm, các điểm dừng chân… ở nước Nhật và nhiều nước khác trên thế giới. Bento còn được nâng lên tầm nghệ thuật tại nơi khai sinh ra nó.
Loại cơm hộp độc đáo này đã có một lịch sử thật lâu đời nhưng không có gì quá đặc biệt. Theo sử sách xứ sở Hoa anh đào, vào cuối thời kỳ Mạc phủ Kamakura (thế kỷ XII), người nông dân ở Nhật khi làm đồng đã mang theo bữa trưa thường là cơm rang đựng trong hộp, chẳng khác gì nông dân nhiều nước ở châu Âu lúc bấy giờ. Đến thời kỳ Tướng quân Azuchi – Momoyama (1568-1600), người Nhật sáng tạo được chiếc hộp phủ sơn mài hết sức tiện dụng, có lẽ đó mới chính là sự khởi đầu của bữa ăn trưa trong hộp hay bento ngày nay. Người Nhật khi đó thường ăn bento vào mùa hoa anh đào nở hoặc trong các bữa tiệc trà. Song bento chỉ trở thành một yếu tố quan trọng của văn hóa ẩm thực Nhật vào thời Edo (1603-1867). Bởi, nói cho cùng thì những gì chứa trong một chiếc hộp dẫu là bằng sơn mài cũng không thể so sánh được với một bữa trưa nhiều món trong hàng quán hay một bữa ăn đàng hoàng tại nhà. Thời Minh Trị của nước Nhật bắt đầu hiện đại hóa (1868-1912), bữa trưa ekiben ra đời, chủ yếu để phục vụ cho khách đi xe lửa, một dạng khác của bento. Học sinh, sinh viên Nhật thời kỳ này cũng ăn trưa kiểu bento, và chỉ sau Thế chiến II thì các trường học ở Nhật mới tổ chức bữa ăn trưa tại trường. Rồi bento gần như lụi tàn trong đời sống ẩm thực xứ Phù tang, nhiều năm sau mới dần dà hồi sinh nhờ sự thông dụng của chất plastic (hộp bento được làm bằng nhựa dẻo), sự xuất hiện của lò vi sóng (bento được hâm nóng nhanh chóng trước khi ăn) và sự tiện lợi trong phân phối, trưng bày bằng hộp nhựa, hộp giấy hoặc hộp gỗ thông.
Từ thập niên 1980 đến ngày nay là thời kỳ bento phát triển mạnh mẽ, trở thành một dạng thức ăn nhanh rất được ưa chuộng, đồng thời được coi là bổ dưỡng và lành hơn những loại fast food của phương Tây. Dù vậy bento trong hộp gỗ phủ sơn mài thật đẹp chỉ có ở các nhà hàng, còn tại các điểm bán thì bữa trưa kiểu Nhật này thường được chứa trong hộp giấy hoặc hộp nhựa và được trình bày dưới muôn vàn hình thức, thậm chí trở thành một phong trào nghệ thuật trong ẩm thực Nhật mà người khởi xướng là nữ nghệ sĩ Mari Miyazawa.
Sinh ra ở Nagano, Mari Miyazawa tốt nghiệp khoa Mỹ thuật Đại học Nihon năm 1983, sau đó bà làm nghề thiết kế videogame đến năm 2000 và rồi trở thành người sáng tạo tài hoa nghệ thuật bento (oekaki bento). Đó là khi Miyazawa chuẩn bị những hộp bento tuyệt đẹp cho các con của bà, ghi hình quá trình thực hiện chúng và đưa lên blog của mình vào năm 2003. Trước đó, bento cũng đã được trình bày khéo léo, đẹp mắt như phong cách ẩm thực tinh tế của người Nhật, song chỉ với tài năng của Mari Miyazawa thì chiếc hộp đựng bữa ăn trưa bình thường này bỗng trở nên sinh động, có hồn hơn bao giờ hết. Ngay lập tức, các tác phẩm bento đầy sức quyến rũ thị giác ấy nhận được vô số lời ca ngợi, tán dương. Sau đó, các video của bà được giới thiệu trên nhiều kênh truyền hình, trong đó có J:COM – kênh truyền hình cáp nhiều khán giả nhất ở Nhật cũng như một số kênh truyền hình nước ngoài. Mari Miyazawa còn tổ chức hai triển lãm về nghệ thuật bento tại Tokyo và Osaka.
Trong các tác phẩm bento của mình, Mari Miyazawa bày thật công phu những cảnh trí và các con vật xinh xắn được tạo hình từ rau củ hay các loại thực phẩm – gấu trúc, thỏ, mèo Kitty, thú rừng, bạch tuộc – trong cái hộp be bé. Từ đó, các bà mẹ Nhật Bản học tập Miyazawa để làm bento cho con cái mình; các cơ sở sản xuất hay cửa hàng thực phẩm cũng tha hồ sáng tạo các dạng bento để thu hút khách hàng. Đến nhiều nhà hàng ở Nhật, bạn dễ dàng nhìn thấy các mẫu bento được trưng bày trước cửa cho thực khách mặc sức chọn lựa. Từ phong trào nghệ thuật bento ấy đã khai sinh một thể loại nấu nướng với các nhân vật bento (được gọi là kyara-bento).
Cho đến hôm nay, bento vẫn là một trong các hình thức ăn trưa tiện lợi, thẩm mỹ và đảm bảo dinh dưỡng nhất có thể tìm thấy ở nhiều quốc gia trên thế giới. Bento trong hộp bằng giấy được bán với giá rẻ tại các cửa hàng tiện lợi luôn tươi và được cung cấp nhiều lần trong ngày. Trong hộp bento kiểu truyền thống Nhật luôn có cơm, cá, thịt, rong biển, rau củ. Còn có dịp đi tàu điện shinkansen tuyến đường dài ở Nhật, bạn có thể gọi một hộp ekiben mà thành phần có tới 30 loại thức ăn khác nhau!
Các loại bento thông dụng tại Nhật
- Shokado bento với hộp chứa bằng gỗ sơn mài đen truyền thống (Hãng IBM đã lấy ý tưởng từ loại bento này để thiết kế máy tính xách tay ThinkPad – hiện thuộc sở hữu của hãng Lenovo).
- Kamameshi bento được bán tại các nhà ga ở vùng Nagano (trên đảo Honshu) với các hộp chứa bằng đất sét nung.
- Makunouchi bento với cơm, mơ muối (umeboshi), một lát cá hồi hun khói, trứng cuộn…
- Shidashi bento với tempura và mơ muối truyền thống Nhật, nhưng ngày nay shidashi bento có cả những món ăn phương Tây.
- Noriben là bento với cơm và lá rong biển tẩm xì dầu.
- Sake bento đơn giản với cơm và một lát cá hồi hun khói.
- Sushizume là bento chỉ gồm sushi.
- Chuka bento với thức ăn được nấu theo kiểu người Hoa.
Thu Thảo (DNSGCT)
