Các nhà khoa học cho rằng có thể có ba khuynh hướng: bệnh lui nhưng biến thành nội dịch như cúm mùa do H1N1 hiện nay; bệnh bùng phát thành đại dịch trên toàn thế giới như đại dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918 với số người mắc bệnh và tử vong cao; sau đỉnh dịch thì bệnh sẽ lui dần và biến mất như SARS năm 2003.
Coronnavirus là một loại virus chủ yếu gây bệnh cho động vật hoang dã, kể cả động vật nuôi như heo. Tuy nhiên từ năm 1962 người ta phát hiện được các dòng Coronavirus gây cảm lạnh thông thường trên người và Coronavirus này vẫn thỉnh thoảng được phát hiện từ các bệnh nhân. Đến năm 2003 thì lại xuất hiện một dòng Coronavirus gây bệnh viêm phổi cấp nặng trên người mà chúng ta gọi là SARS.
Tác nhân gây bệnh SARS đã được xác định là một dòng Coronavirus có nguồn gốc từ cầy hương và dịch khởi phát từ Quảng Đông, Trung Quốc. Rất may mắn và cũng nhờ nỗ lực của ngành y tế thế giới mà bệnh này bị chận lại và biến mất vào tháng 7.2003, sau khi đã gây bệnh cho 8.422 người với 916 người chết (tử vong 11%).
Rồi vào tháng 9.2012, một loại nhiễm trùng hô hấp nặng nữa được phát hiện và tác nhân này cũng được xác nhận là Coronavirus nhưng lại có nguồn gốc từ lạc đà. Tính đến tháng 12.2019, toàn thế giới đã có 2.468 trường hợp viêm phổi Trung Đông với 851 tử vong (tỷ lệ khá cao: 34,5%). Bệnh này chưa biết đã biến mất chưa nên y học vẫn còn cảnh giác.
Từ tháng 12.2019 tại thành phố Vũ Hán ở Trung Quốc lại bùng phát một dịch viêm phổi cấp mà không lâu sau đó các nhà khoa học đã xác định nguyên nhân cũng là một dòng Coronavirus mới, được đặt tên COVID-19, có nguồn gốc từ dơi. Bệnh đã lan ra khắp Trung Quốc và 29 quốc gia, riêng tại Việt Nam đã xác định được 16 người mắc và không có trường hợp tử vong. Tỷ lệ tử vong khoảng 2%, chủ yếu trong nhóm tuổi già và có bệnh nền như đái tháo đường, tim mạch, hô hấp và tử vong không phải trực tiếp do virus mà do bệnh nền tiến triển trầm trọng hơn.
Diễn tiến của bệnh viêm phổi do COVID-19
Báo chí thường chỉ đưa tin về con số cắt ngang số người mắc bệnh và tử vong do COVID-19 nên nhiều người, đặc biệt là những người không phải chuyên môn thấy khá hoang mang. Ví dụ nếu đọc thông tin trên báo là “COVID-19 đến nay đã gây bệnh cho 51.857 người và làm chết 1.669 người” thì nhiều người sẽ có cảm giác bất an vì thấy số người mắc cũng như bị chết ngày càng nhiều. Tuy nhiên nếu xem biểu đồ diễn tiến của bệnh sẽ thấy bệnh đang lui dần với số người mắc mới ngày càng giảm. Như thế là các biện pháp đối phó dịch của y tế thế giới đang phát huy hiệu quả và chúng ta hoàn toàn tin tưởng được là bệnh viêm phổi do COVID-19 đang lui.
Cơ chế lây bệnh và cách phòng tránh
Vì sao COVID-19 từ dơi lây sang người vẫn còn bí ẩn. Cũng có thể do một ai đó ăn phải dơi bị nhiễm COVID-19 rồi bị lây virus, cũng có thể lây qua một vật chủ trung gian nào đó. Sau khi mắc bệnh, virus sẽ lây từ người sang người qua các giọt bắn từ người bệnh ho hay hắt hơi rồi trực tiếp vào người khác qua đường mũi hay miệng. Lý do tại sao COVID-19 chỉ hiện diện trong các giọt bắn lớn hay vừa khi người bệnh ho, hắt hơi, đó là vì cũng như Coronavirus gây SARS hay các Coronavirus khác, COVID-19 có kích thước khá lớn (lên đến 165nm) nên chỉ có thể nằm trên các giọt bắn to và vừa chứ không thể trong các giọt bắn nhỏ để bay xa trong không khí như virus cúm (kích thước 65nm).
Lý do tại sao COVID-19 chỉ hiện diện trong các giọt bắn lớn hay vừa khi người bệnh ho hay hắt hơi, đó là vì cũng như Coronavirus gây SARS hay các Coronavirus khác, COVID-19 có kích thước khá lớn (lên đến 165nm) nên chỉ có thể nằm trên các giọt bắn to và vừa chứ không thể trong các giọt bắn nhỏ để bay xa trong không khí như virus cúm (kích thước 65nm).
Chính vì vậy chúng ta có thể ngừa được cách lây nhiễm này bằng một khẩu trang che mũi và miệng. Khẩu trang nào cũng được, y tế cũng được, N95 hay 3M cũng được, khẩu trang vải nhiều lớp cũng được, thậm chí khẩu trang giấy nhiều lớp tự làm cũng được. Cái chính là ngăn giọt bắn của người đối diện hay đi trước ho, nhảy mũi, khạc nhổ… bắn vào mũi hay miệng chứ không phải ngăn virus vì chưa có một khẩu trang nào, kể cả khẩu trang y tế ngăn được virus.
Thế thì giọt bắn bám bên ngoài khẩu trang có làm cho virus “bò” vào bên trong nếu là khẩu trang thấm được nước? Càng không thể vì virus đâu có biết “bò”, kể cả vi khuẩn cũng không thể bò vào được mà giọt bắn sẽ khô đi và theo khẩu trang vào thùng rác rồi bị xử lý. Ngược lại, nếu dùng khẩu trang mắc tiền hay giá bán bị đẩy lên cao thì người dùng thường có xu hướng dùng lại và như vậy càng tăng nguy cơ nhiễm bệnh. Ngoài ra, đeo khẩu trang còn có một ý nghĩa nhân văn hơn, đó là làm cho chúng ta nếu chẳng may mắc bệnh rồi sẽ tránh làm văng giọt bắn vào người khác.
- Xem thêm: COVID-19 chiếm lấy mô phổi ra sao?
Ngoài khẩu trang thì một giải pháp rất quan trọng ngừa lây lan là rửa tay thường xuyên vì tay là nguồn lây quan trọng nhất. Tay bị nhiễm do ho hay hắt hơi bụm miệng sẽ lây vào các vật liệu mà người bệnh cầm nắm, và từ đó lây cho người khác chạm tay vào các nơi này. Coronavirus rất dễ bị giết chết bởi cồn 70%; cồn pha thêm isopropanol, hay thêm chlorhexidine đều giết được Coronavirus.
Cơ chế gây viêm phổi của COVID-19 và dấu chứng lâm sàng
Tác nhân COVID-19 xâm nhập vào tế bào niêm mạc đường hô hấp nhờ các cấu trúc gai của chúng bám lên bề mặt tế bào niêm mạc rồi xâm nhập vào tế bào, phóng thích RNA để tổng hợp các thành phần của virus, rồi thành các virus hoàn chỉnh. Chính vì vậy virus đã làm tổn thương các tế bào niêm mạc hô hấp để gây ra bệnh lý, trong đó chủ yếu là viêm phổi.
Đa số các trường hợp khỏi bệnh sau 7 đến 14 ngày điều trị tại bệnh viện. Khỏi bệnh tức là bệnh nhân đã có kháng thể và không còn sự hiện diện của virus trong đường hô hấp nữa qua kết quả xét nghiệm real-time PCR thực hiện 2 ngày liên tiếp.
Dấu chứng lâm sàng thông thường nhất của viêm phổi do COVID-19 gây ra là ho (thường là ho rất nhiều), sốt, đau nhức, có thể có tiêu chảy, những trường hợp nặng hơn có thể là khó thở và đau ngực. Tuy nhiên các dấu chứng này cũng có thể xuất hiện trên các bệnh viêm phổi do các tác nhân virus khác hay thậm chí các tác nhân vi khuẩn. Chính vì vậy nếu chỉ dựa vào các triệu chứng lâm sàng để xác định một người bị viêm phổi do COVID-19 là không được. Viêm phổi chỉ có thể xác định là do COVID-19 một khi kết quả xét nghiệm các mẫu quệt họng hay quệt mũi sau; hay đàm, máu trong giai đoạn cấp tìm thấy được COVID-19 bằng xét nghiệm real-time PCR tiêu chuẩn.
Nguyên tắc điều trị
Hiện chưa có thuốc điều trị kháng virus đặc hiệu nào dành cho COVID-19. Cũng đang có nghiên cứu thử nghiệm lâm sàng dùng Remdesivir, một đồng dạng của nucleotide với cơ chế làm cho virus không thể tổng hợp được RNA của chúng. Chloroquine cũng được chú ý do cơ chế ngăn virus dịch mã RNA để tổng hợp các protein của chúng. Tuy nhiên tất cả chỉ còn trong vòng nghiên cứu và chưa được Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Thuốc Hoa Kỳ (FDA) chấp thuận.
Như vậy thì điều trị viêm phổi do COVID-19 gây ra chỉ dựa trên nguyên tắc: (1) Điều trị hỗ trợ cho bệnh nhân như thở oxy nếu khó thở, bù đắp điện giải nếu có rối loạn, bổ sung dinh dưỡng nếu cần thiết… (2) Theo dõi phát hiện bội nhiễm vi khuẩn để điều trị kháng sinh kịp thời. Trong đa số các trường hợp thì chỉ cần hai giải pháp trên là đủ.
Chẩn đoán phát hiện viêm phổi do COVID-19
Để xác định được tác nhân COVID-19 thì phải thực hiện thử nghiệm real-time PCR tiêu chuẩn và thử nghiệm này đã được CDC (Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh Mỹ) cũng như WHO cung cấp các hướng dẫn chi tiết trên website. Một điểm rất thuận lợi cho việc sử dụng real-time PCR trong phát hiện COVID-19 là bộ gen của nó rất bền vững và không khác biệt giữa người bệnh khác nhau cũng như địa phương khác nhau. Chính vì vậy các phòng thí nghiệm có thể thực hiện xét nghiệm này dựa theo các trình tự mồi và đoạn dò mà CDC hay WHO cung cấp chứ không cần thiết kế lại cho phù hợp với nguồn bệnh.
Về mặt nguyên tắc thì các phòng thí nghiệm có phương tiện real-time PCR, có được các nguyên vật liệu cần thiết theo hướng dẫn của CDC hay WHO, có an toàn sinh học cấp 2 và có danh mục xét nghiệm phát hiện được tác nhân virus, vi khuẩn hay vi nấm là thực hiện được xét nghiệm này. Tuy nhiên, hiện nay với viêm phổi do COVID-19 gây ra thì chỉ có ba nơi là Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương, Viện Pasteur TP.HCM và Viện Pasteur Nha Trang được quyền công bố kết quả [+]. Chính vì vậy các phòng thí nghiệm khác dù đủ khả năng vẫn phải chờ sự chấp thuận của nhà nước mới được triển khai xét nghiệm.
Khuynh hướng tiến triển của viêm phổi do COVID-19
Các nhà khoa học cho rằng có thể có ba khuynh hướng: bệnh lui nhưng biến thành nội dịch như cúm mùa do H1N1 hiện nay; bệnh bùng phát thành đại dịch trên toàn thế giới như đại dịch cúm Tây Ban Nha năm 1918 với số người mắc bệnh và tử vong cao; sau đỉnh dịch thì bệnh sẽ lui dần và biến mất như SARS năm 2003.
Với quan điểm của nhà vi sinh lâm sàng, sau khi phân tích về tính chất virus học, phân tích về cơ chế lan truyền cũng như cơ chế sinh bệnh của COVID-19, tôi cho là bệnh sẽ diễn tiến theo xu hướng giống như SARS, nghĩa là sau đỉnh dịch thì bệnh sẽ lui dần và biến mất hẳn, chậm nhất là đến tháng 7 này, cũng có thể sớm hơn một vài tháng.
Có những lý do cho nhận định này:
- Giống như Coronavirus gây SARS, COVID-19 có vật chủ thường xuyên là động vật hoang dã và chỉ gây bệnh cho người một cách tình cờ. Chính vì vậy nếu chúng ta chận đứng được dịch không cho lây ở người nữa thì bệnh sẽ biến mất chứ không thể thành nội dịch. Điều này đã được chứng minh qua dịch SARS: sau đỉnh dịch vào tháng 3 và 4 thì dịch lui dần đến tháng 7.2003 là dứt hẳn.
- Sẽ không có nội dịch vì khi khỏi bệnh là bệnh nhân đã có miễn dịch bảo vệ chứ không còn mang virus trong đường hô hấp. Ngoài ra, với biện pháp cách ly nguồn lây (điều trị cách ly người bệnh cho đến khi khỏi bệnh và xét nghiệm 2 ngày liên tiếp cho kết quả âm tính, cách ly người có nguy cơ trong vòng 14 ngày) thì chắc chắn sẽ không có dịch lây ra cộng đồng và như vậy giảm nguy cơ virus tìm được người mang lâu dài, cũng như lây lan lâu dài trong cộng đồng.
- Qua mùa xuân thì nhiệt độ tại Trung Quốc tăng dần, tác nhân COVID-19 sẽ không còn hiện diện trong môi trường bên ngoài nữa nên sự lây lan người sang người sẽ giảm. Và cũng trên cơ sở lý luận như vậy, tôi cho là COVID-19 sẽ không thể lây lan mạnh tại các quốc gia nhiệt đới mà sẽ giảm dần.
