Kiệt tác kiến trúc của đất nước hình lục lăng là tháp Eiffel bằng kim loại được khánh thành tại thủ đô Paris năm 1889, năm kỷ niệm Cách mạng Pháp tròn thế kỷ, đồng thời tạo ấn tượng hơn cả tuyệt vời trong Hội chợ quốc tế tổ chức năm ấy nơi đó. Bài này giới thiệu một số họa phẩm tái hiện tháp Eiffel ở Paris của các cây cọ nhiều quốc tịch, trong đó có Việt Nam.
Trước khi thưởng thức loạt họa phẩm lâu nay tái hiện tháp Eiffel, thiết tưởng nên điểm qua quá trình thiết kế và thi công kiệt tác kiến trúc này. Ấy là quá trình vô cùng hào hứng và cực kỳ nan giải.
Từ tháng 6.1884, nhằm tạo ấn tượng số 1 trong Hội chợ quốc tế chuẩn bị diễn ra tại Paris năm 1889, năm kỷ niệm 100 năm Cách mạng Pháp, hai kỹ sư của công ty Eiffel là trưởng phòng nghiên cứu Maurice Koechlin và trưởng phòng phương pháp Émile Nouguier cùng phác thảo tháp kim loại cao 300m; kế đó, kiến trúc sư trưởng Stephen Sauvestre vẽ lại.
Tổng giám đốc Gustave Eiffel (1832-1923) xem xét, quá hài lòng, bèn thuyết phục Bộ trưởng Bộ Công Thương Pháp thuở ấy là Édouard Lockroy tổ chức cuộc thi „nghiên cứu khả năng xây dựng một ngọn tháp bằng sắt cao 300m có đáy hình vuông, mỗi cạnh 125m, trên Quảng trường Champ-de-Mars“. 107 đồ án ứng thí. Tất nhiên, Gustave Eiffel thắng cuộc, nhưng cũng chẳng dễ dàng gì.
Ngày 8.1.1887, Bộ trưởng Édouard Lockroy (nhân danh Chính phủ Pháp), tỉnh trưởng tỉnh Seine là Eugène Poubelle (nhân danh TP Paris), Gustave Eiffel (với tư cách cá nhân) cùng ký hợp đồng xây dựng và khai thác công trình. Văn bản này ghi rõ chi phí xây dựng tháp dự tính 6,5 triệu francs; trong đó 1,5 triệu francs được trợ cấp, phần còn lại do công ty của Gustave Eiffel chịu.
Quá khứ: tranh cãi. Hiện tại: biểu trưng
Ngày 28.1.1887, tháp Eiffel được long trọng khởi công xây dựng. 20 ngày sau, dư luận xôn xao khi báo Le Temps ngày 17.2.1887 đăng thư ngỏ mang nhan đề Les artistes contre la tour Eiffel (Văn nghệ sĩ phản đối tháp Eiffel). Trích thư, bản Việt dịch của Thu Hằng: “Nhân danh thị hiếu nghệ thuật đặc trưng của Pháp, nhân danh nền nghệ thuật và lịch sử Pháp đang bị đe doạ, chúng tôi – những nhà văn, hoạ sĩ, nghệ sĩ điêu khắc, kiến trúc sư, những người yêu vẻ đẹp nguyên vẹn của Paris cho tới nay – kịch liệt phản đối việc xây dựng tháp Eiffel khổng lồ và vô ích ngay giữa trung tâm thủ đô. Chỉ cần hình dung một ngọn tháp nực cười sừng sững giữa Paris, giống như một ống khói nhà máy màu đen khổng lồ, nhấn chìm nhà thờ Đức Bà, tháp Sainte-Chapelle, Bảo tàng Louvre, mái vòm Điện Invalides, Khải Hoàn Môn. Mọi công trình của chúng ta bị bôi nhọ, bị thu nhỏ và biến mất trong giấc mộng kinh hoàng này”.
Lực lượng ký tên nơi thư phản đối nọ gồm những văn nghệ sĩ lừng danh nước Pháp: các nhà thơ, nhà văn, nhà soạn kịch Leconte de Lisle (1818-1894), Alexandre Duma con (1824-1895), Victorien Sardou (1831-1908), Francois Édouard Joachim Coppée (1842-1908), Guy de Maupassant (1850-1893), Sully-Prudhomme (1839-1907) là tác giả đầu tiên đoạt giải Nobel Văn chương năm 1901; nhà soạn nhạc Charles-Francois Gounod (1818-1893); họa sĩ William-Adolphe Bouguereau (1825-1905); kiến trúc sư Charles Garnier (1825-1898), v.v.
Có chống đối thì có bênh vực. Công trình xây dựng tháp Eiffel được đông đảo văn nghệ sĩ Pháp đương thời ủng hộ, chẳng hạn các nhà thơ, nhà văn, nhà soạn kịch Guillaume Apollinaire (1880-1918), Blaise Cendrars (1887-1961), Jean Cocteau (1889-1963), Louis Aragon (1897-1992); các nhà nhiếp ảnh André Kertész (1894-1985), Henri Cartier-Bresson (1908-2004), Robert Doisneau (1912-1994), Marc Riboud (1923-2016); còn các họa sĩ thì đề cập sau.
Tour de 300 mètres (Tháp 300m) là tên sơ khởi, được khánh thành ngày 31.3.1889, lập kỷ lục công trình kiến trúc cao nhất thế giới từ thời điểm ấy đến 40 năm sau. Giai đoạn 1957-1959, đỉnh tháp được lắp đặt thêm ăng ten thu phát sóng, nên toàn tháp cao 325m.
Tập 2 Từ điển bách khoa Việt Nam (2002) ghi nhận: “Tháp Eiffel là một điểm tham quan hấp dẫn của thủ đô Paris, là một biểu tượng của nước Pháp và cũng được coi là một biểu tượng của bước phát triển mới của khoa học và kỹ thuật xây dựng”.
Qua đó, một chân lý cũ được tái khẳng định bằng hình tượng mới: La tour Eiffel, controverse hier, symbole aujourd’hui (Tháp Eiffel, quá khứ thì tranh cãi, hiện tại thành biểu trưng).
Loạt họa phẩm của nhiều tác giả
Bài này chưa đề cập đồ họa, mà chỉ lướt qua hội họa. Lướt, bởi quá nhiều tranh vẽ tháp Eiffel của rất đông tác giả thuộc các quốc tịch khác nhau, từ lực lượng họa sĩ bậc thầy đến vô số cây cọ không tên.
Một trong những tranh sơn dầu phản ánh tháp Eiffel giai đoạn thi công là bức La tour Eiffel vue de la Seine (Tháp Eiffel nhìn từ sông Seine) của họa sĩ Paul-Louis Delance (1848-1924), lâu nay trưng bày trong Viện Bảo tàng Carnavalet ở Paris.
Năm 1889, Georges Garen (1854-1912) vẽ tranh sơn dầu tả thực Embrasement de la tour Eiffel pendant l’Exposition universelle de 1889 (Tháp Eiffel chiếu sáng hội chợ thế giới năm 1889). Hội chợ thế giới thường được viết tắt thành Expo, diễn ra lần đầu ở London – thủ đô Anh quốc – năm 1851. Bức tranh này hiện thuộc Bảo tàng Orsay ở Paris.
Đôi bức sơn dầu cùng mang nhan đề La tour Eiffel do Georges Seurat (1859-1891) vẽ năm 1889, do Henri Rousseau (1844-1910) vẽ sau đó tròn thập niên, năm 1898. Hai tranh kia hiện thuộc hai Viện Bảo tàng Mỹ thuật ở Hoa Kỳ. Bức trước đang trưng tại San Francisco, bang California. Bức sau đang treo tại Houston, bang Texas.
Năm 1926, Robert Delaunay (1885-1941) vẽ tranh sơn dầu cũng đặt nhan đề La tour Eiffel, hiện thuộc Viện Bảo tàng Nghệ thuật hiện đại Paris.
Họa sĩ Raoul Dufy (1877-1953) lại dùng màu nước thể hiện loạt tranh phong cảnh Paris, trong đó có các bức đặc tả tháp Eiffel hoặc thể hiện công thự, tư thất, đường sá, tàu xe, người kia kẻ nọ được quan sát từ tầng cao của kiến trúc này. Riêng bức Paris, les ponts sur la Seine, vue sur la tour Eiffel (Paris, những chiếc cầu trên sông Seine nhìn từ tháp Eiffel), cớ sao nhìn từ tháp Eiffel mà Raoul Dufy vẽ trọn cả tháp Eiffel trong tranh nhỉ?
Năm 1921, vở ballet Les mariés de la tour Eiffel (Các cặp vợ chồng của tháp Eiffel) – kịch bản của Jean Cocteau, âm nhạc hợp soạn bởi 5 trong 6 nhạc sĩ của groupe des Six là Georges Auric, Arthur Honegger, Darius Milhaud, Francis Poulenc, Germaine Tailleferre – được dàn dựng nơi nhà hát ở Quảng trường Champs-Élysées tại Paris, đã gợi cảm hứng cho họa sĩ Nga-Pháp gốc Do Thái Marc Chagall (1887-1985) sáng tác loạt tranh cùng nhan đề Les mariés de la tour Eiffel.
Bức nổi tiếng nhất do Marc Chagall vẽ sơn dầu năm 1963, hiện Trung tâm Pompidou ở Paris sở hữu, đã được giới thiệu qua nhiều sách báo, bưu thiếp lẫn tem bưu chính Pháp. Ngoài ra, Marc Chagall còn vẽ những họa phẩm Les mariés de la tour Eiffel bằng nhiều chất liệu. Với trí tưởng tượng phong phú và mạnh mẽ, bằng bút pháp cách tân thể hiện rõ qua dựng hình cùng phối sắc, Marc Chagall còn tái hiện tháp Eiffel trong các bức tranh mang những nhan đề khác nữa.
Nếu sưu tập một phần chứ chưa phải toàn bộ tranh vẽ tháp Eiffel lâu nay đạt giá trị nghệ thuật thị giác cao của các tác giả thuộc nhiều quốc tịch, ắt phải thành lập cả Viện Bảo tàng Mỹ thuật có quy mô to lớn.
Tranh của họa sĩ Việt Nam
Đã có họa sĩ Việt Nam nào vẽ tranh mô tả tháp Eiffel ở Paris chưa?
Câu hỏi rất thú vị, bổ ích, không dễ trả lời. Lại cần ghi rõ tháp Eiffel ở Paris bởi hiện rất nhiều nơi trên thế giới, thiên hạ đã dựng mô hình tháp Eiffel cao vút, lắm trường hợp cao 325m y hệt nguyên mẫu. Chẳng hạn ở Filiatra, Hy Lạp; Slobozia, Romania; Parizh, Nga; Durango, Mexico; Bangkok, Thái Lan. Tại Trung Quốc, có tháp Eiffel cao ngất ngưởng ở Hàng Châu & Thâm Quyến.
Tại Hoa Kỳ, có tháp hướng lên trời xanh ở Las Vegas, bang Nevada; và trong khuôn viên Viện Đại học Christian Brothers, bang Tennessee. Việt Nam cũng có mô hình tháp Eiffel vươn cao trong vườn nghệ thuật Sông Thương ở Bắc Giang; công viên Kỳ Quan ở Sơn Trà, TP Đà Nẵng; công viên Kỳ Quan nơi thung lũng Tình Yêu ở TP Đà Lạt, tỉnh lị Lâm Đồng; khu du lịch sinh thái Cát Tường Phú Sinh ở huyện Đức Hòa, tỉnh Long An, v.v.
Họa sĩ Đỗ Đình Hiệp (1914-1972) gốc Hải Phòng, năm 1937 tốt nghiệp khóa VIII trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương tại Hà Nội (cùng lớp với Lương Xuân Nhị, Tôn Thất Đào, Lê Yên, v.v.), giai đoạn 1965-1972 làm giám đốc Trường Quốc gia Trang trí Mỹ thuật Gia Định. Năm 1937, Đỗ Đình Hiệp du lịch Paris, đã vẽ tranh Tháp Eiffel. Bức sơn dầu này đoạt huy chương vàng giải SADEAI (Société annamite d’encouragement à l’art et à l’industrie – Hội An Nam chấn hưng mỹ thuật và kỹ nghệ) vào năm đó.
Họa sĩ Phan Ngọc Minh ở Đà Nẵng nói:
– Tôi đã đến Pháp, Iceland, Mỹ để sáng tác và triển lãm tranh. Pháp thì 3 lần, lần nào cũng dành nhiều thời gian tạm trú Paris. Xem tranh của nhiều họa sĩ tái hiện tháp Eiffel, tôi rất thích tranh của Marc Chagall. Như nhiều người Việt Nam yêu chuộng mỹ thuật, tôi rất mong muốn được biết có đồng bào nào vẽ tháp Eiffel chưa, nhưng đến nay vẫn chưa có thông tin. Riêng tôi đã vẽ 2 tranh sơn dầu với họa tiết tháp Eiffel. Bức Ký ức Paris, vẽ năm 2000. Bức Paris, em và tôi, vẽ năm 2004. Nhân vật nữ trong cả 2 tranh là Catherine Franceschi, người bạn Pháp thân thiết của tôi ở phố Bosquet, Paris VII, gần tháp Eiffel.
Phan Ngọc Minh chào đời năm 1954 tại Gò Nổi, huyện Điện Bàn, tỉnh Quảng Nam; tốt nghiệp khoa Hội họa trường Đại học Mỹ thuật TP.HCM năm 1991; từng được giải thưởng hạng nhất của Hiệp hội Họa sĩ châu Á/ Freeman Foundation Asian Artists’ Fellowship Winners năm 2010-2011; đã triển lãm tranh cá nhân tại Đà Nẵng, Quảng Nam, Huế, Paris (Pháp), Kerry (Iceland), Vermont (Hoa Kỳ).
Bao họa sĩ Việt Nam đến Pháp, dạo chơi thủ đô Paris, chắc chắn không thể bỏ qua tháp Eiffel giữa quảng trường Champ-de-Mars, thế nhưng chẳng vẽ kiệt tác kiến trúc này vì lắm nguyên nhân. Vậy mà có những người Việt chưa đến “Kinh đô ánh sáng” nhưng đã vẽ biểu tượng “hơn cả tuyệt vời” của nước Pháp.
Chẳng hạn dịp Euro 2012, bất ngờ thay, đội Pháp chấp nhận đứng nhì bảng D vì bị đội Thụy Điển quật 2 bàn trắng. Xem xong truyền hình trực tiếp trận bóng nọ, kiến trúc sư kiêm họa sĩ DAD tức Đỗ Anh Dũng hí họa cầu thủ Ibra của tuyển Brazil/ xanh-vàng sút bóng vào… tháp Eiffel.
Thêm rằng cuối năm 2012, trên Internet xuất hiện clip 3 phút bày cách vẽ tháp Eiffel mà thị phạm. Năm 2014, Vũ Thùy Trang dành 50 tiếng đồng hồ dùng bút bi vẽ theo phương pháp đó rồi tung lên Youtube đầu năm 2015 gây sốt cộng đồng mạng khắp hoàn vũ. Lúc vẽ tháp Eiffel, Vũ Thùy Trang là nữ sinh lớp 12 trường THPT Trần Hưng Đạo ở phường Lộc Vượng, TP Nam Định.
