Rừng U Minh, vùng đất cực Nam của đất nước, mang trong lòng những tài nguyên quý giá đã thành huyền thoại trong kho truyện trào phúng Bác Ba Phi, tiểu thuyết Đất rừng phương Nam, Hương rừng Cà Mau… Trong những huyền thoại ấy, nghề gác kèo ong và đoàn phong ngạn vẫn sống, vẫn phát triển cho đến ngày nay.
Trong những huyền thoại của U Minh có cọp ba móng, có sấu ăn thịt người và đặc biệt trong truyện của nhà văn Sơn Nam, huyền thoại về loài ong ngũ sắc cho loại mật kỳ diệu có thể luyện thành phương thuốc chữa lành căn bệnh đứng đầu trong tứ chứng nan y. Một vị quan ngự y triều Nguyễn đã từ bỏ quan trường về sống ẩn mình trong góc rừng U Minh. Chàng thợ rừng giỏi nhất U Minh đã tìm ra loài ong quý hiếm ấy mở ra mối tình như chuyện liêu trai.
Nghề ăn ong, gác kèo ở U Minh ly kỳ, huyền hoặc.
Đột nhập U Minh Hạ
Có duyên với đất Cà Mau hơn 40 năm, vậy mà mãi tới tháng 4 năm nay tôi mới có duyên đi gác kèo ong, ăn ong ở rừng U Minh. Đất rừng thu hẹp chỉ còn 1/10 ngày trước nhưng nguồn mật ong U Minh vẫn giàu sức sống. Riêng U Minh Hạ đã khai thác hơn 1.000 tấn mật ong được đánh giá ngon nhất, màu sắc đẹp nhất. Đó chính là nhờ nghề gác kèo ong và giá trị truyền đời, luật bất thành văn của đoàn phong ngạn.
Chúng tôi đến ấp Vồ Dơi, trụ sở của Ban quản lý Vườn quốc gia U Minh Hạ vào giữa trưa nắng cháy. Thời điểm này là chính vụ ăn ong mùa khô, sản lượng mật ong cao nhất, chất lượng tốt nhất so với hai mùa còn lại là mùa mưa và mùa lỡ. Đích thân kỹ sư lâm nghiệp Nguyễn Tấn Nguyện, Trưởng phòng Khoa học và Quan hệ quốc tế hướng dẫn chúng tôi đến hộ anh Võ Văn Vinh, người có ba đời làm thợ rừng nay đã định canh khai thác 6ha rừng nhận khoán ở vùng đệm, trồng tràm, gác kèo ong.
- Xem thêm: Về miệt Cà Mau
Với từng ấy kinh nghiệm và năng khiếu bẩm sinh, Vinh được dân trong nghề kiềng mặt là người gác kèo mát tay, đạt hiệu suất cao nhất. Cũng từng ấy vật dụng, cùng trên một cánh rừng, một thời điểm nhưng không phải ai cũng đạt kết quả như nhau. Có người gác 10 kèo ong đóng tổ đến 9 nhưng có người chỉ đạt 4-5, thậm chí thấp hơn. Đó không phải do hên xui mà chủ yếu ở con mắt tinh tường, sự nhạy cảm chọn trảng, chọn hướng đặt kèo.
Vinh đưa tôi đi bằng chiếc xuồng nhỏ mỏng manh chỉ hai người ngồi mà nước lé đé mặt xuồng. Theo luật tự nhiên, đến mùa tràm trổ bông từ tháng 9 tới tháng 10, đàn ong lũ lượt kéo về, tìm chỗ đóng tổ để chứa mật, sáp và sinh con đẻ cái. Nếu không có kèo, ong làm tổ có khi quá cao, khi quá sâu trong rừng, việc ăn ong, lấy mật sẽ khó khăn. Gác kèo là tạo ra cái khung sườn nhà phù hợp cho ong đóng ổ.
“Cách thức đơn giản nhưng hay dở ở chỗ chọn, phơi đẽo gọt cây kèo sao cho ong ưng bụng đậu lại đóng ổ thì tui làm được mà không kể được!” – Vinh cười bí hiểm. Chừng nửa tháng sau ngày gác kèo, đi một vòng dòm ngó đã biết được bao nhiêu kèo có ong đóng ổ và thêm hai tuần nữa đã có thể ăn ong lấy mật.
Câu chuyện đang hồi hấp dẫn thì Vinh quay mũi xuồng tấp vô bờ một đám tràm non chen lẫn mây sậy lưa thưa. Nhẹ nhàng, thận trọng từng bước, Vinh vẹt cây mở đường dẫn tôi đi dọc bờ kinh. Được hơn 10m, Vinh dừng lại ra hiệu đã đến chỗ kèo ong đóng tổ.
Tôi giương mắt nhìn nhưng chỉ thấy một màn cây lưa thưa nên lắc đầu. Bất đắc dĩ, Vinh phải vẹt sâu hơn lớp cây trước mặt. Tôi trố mắt, một khối đen ngòm to bằng hai miệng thúng lúc nhúc hàng vạn con ong đang trĩu oằn dưới một kèo ong. Tôi lấy máy ảnh say sưa bấm, đổi từ góc này sang góc khác mong có bức ảnh hoàn chỉnh nhất. Vinh cứ lo lắng thì thào hối thúc: “Nó động! Nó ra! Lẹ đi anh!”.
Khi xuồng tách bờ đi một đoạn xa, Vinh mới thở hắt ra: “Giờ mới hết lo! Em quen rồi. Cơ thể đề kháng với nọc, nên ong chích không sao. Lo là lo cho anh. Hồi nãy ong bị động bay ra, nếu chậm một chút nó sẽ tấn công”.
Giải mã đoàn phong ngạn!
Nhưng nghề gác kèo ong không chỉ điệu nghệ, sáng tạo về kỹ thuật mà còn có luật bất thành văn trong đạo lý sống của nghề ăn ong là các đoàn phong ngạn.
Truy Tự vị tiếng nói miền Nam của Vương Hồng Sển, Từ điển Hán Việt thì không thấy từ này. Hỏi thăm các bậc thức giả, những ông bạn Cà Mau chính gốc cũng chỉ nói nôm na mà không rành mạch. Cuối cùng, lục trong Từ điển Đại Nam Quấc âm Tự vị thì hóa ra phong 葑 là ong mật, ngạn 岸 (còn được phát âm ngàn) là rừng.
Rừng U Minh không chỉ có cọp dữ, heo độc chiếc, trâu rừng mà trên không có ong độc, đại bàng; mặt đất đủ loài rắn độc, dưới nước đầy cá sấu. Tai họa có thể đến từ mọi phía nên những người ăn ong đã kết hợp với nhau theo từng nhóm gọi là đoàn.
Theo nhà thơ Nguyễn Trọng Tín, người sinh ra và gần cả đời gắn bó với Cà Mau, luật lệ của đoàn phong ngạn rất chặt chẽ và cũng rất nhân văn. Mỗi người trong đoàn được giao một phần rừng để gác kèo và chịu trách nhiệm bảo vệ rừng. Người trong đoàn không được xâm phạm lãnh địa, không được ăn ong trên kèo người khác. Thông thường trên mỗi đầu kèo, thân kèo có khắc tên hoặc dấu hiệu của người chủ.
- Xem thêm: Kỳ thú đầm Thị Tường
Khi một thành viên của đoàn mất mà không có con, cháu trai thừa kế thì số đầu kèo và phần đất rừng khai thác của người ấy sẽ được chia đều cho người khác. Mỗi thành viên gia nhập đoàn phải qua một nghi lễ trang nghiêm và cùng cắt máu ăn thề. Người vi phạm sẽ bị xử theo luật lệ của đoàn mà mức phạt cao nhất là bị đuổi ra khỏi đoàn.
Mãi đến những năm 1990, khi chưa có chủ trương quy hoạch vùng đệm và giao khoán cho dân, huyện Trần Văn Thời, U Minh đã tái lập hợp tác xã, tập đoàn phong ngạn, giản lược những điều không còn phù hợp và cập nhật những quy định mới như mua bán phải trung thực, không pha nước, không nói sai chủng loại, không đong thiếu…
Còn đó đạo ăn ong
Hiện nay, rừng vùng đệm được giao khoán, mỗi người tự gác kèo ong trên phần đất khoán của mình, tiền đề vật chất của đoàn phong ngạn không còn nhưng ý thức đạo lý sống đoàn kết tương trợ còn đó.
Dân phong ngạn thế hệ thứ ba Võ Văn Vinh tự hào và yêu quý gắn bó với rừng và tuân thủ đúng đạo ăn ong của dân phong ngạn. Hàng năm anh khai thác hàng trăm lít mật ong từ 6ha rừng nhận khoán. Thứ mật thiên nhiên thuần khiết tinh lọc từ triệu cánh bông tràm được bán với giá chỉ 400.000 đồng/lít. Thu nhập ấy đủ để anh trang trải đời sống và nuôi con học đại học ngành nhà hàng khách sạn. Nguyện vọng của cháu cũng gắn với rừng U Minh là sẽ giới thiệu với du khách những đặc sản ẩm thực khẩn hoang từ nguyên liệu của rừng, sông biển U Minh theo phong cách mới.
Đoàn phong ngạn đã quá vãng nhưng đạo và người phong ngạn vẫn sinh sôi.
- Xem thêm: Đất lành
