“Chưa bao giờ nghề viết lại có sinh lực dồi dào như hiện nay. Những cây bút trẻ này nếu có thêm động lực sáng tác thì sẽ trưởng thành hơn với nghề và tạo ra một lượng tác phẩm có giá trị cho nền văn học. Sự phát triển của những người viết trẻ cũng là cơ hội to lớn cho ngành thư viện nếu chúng ta mạnh dạn định vị lại mình. Còn nếu không sẵn lòng làm điều này, ngành thư viện sẽ dần bị gạt ra bên lề. Theo thời gian, vai trò của thư viện sẽ ngày càng mai một. Tới lúc nào đó, chúng sẽ không còn tồn tại nữa. Đây là vấn đề thích nghi hay là chết!”. Đây là nhận định của ông Jamie LaRue, người phụ trách hệ thống thư viện công cộng của hạt Douglas, bang Colorado, Mỹ. Ông là nhà vận động của phong trào quốc gia nhằm chuyển đổi vai trò của thư viện từ nơi bạn đọc đến để mượn sách thành nơi ươm mầm cho các cây bút chưa có tên tuổi trong cộng đồng.
Sách điện tử vực dậy ngành thư viện
Cơ hội và thách thức mà ông LaRue đề cập là làn sóng phát triển của ngành xuất bản điện tử. Cùng với tỷ lệ sở hữu thiết bị máy tính bảng và máy đọc sách (e-reader) của người dân Mỹ tăng mạnh trong vài năm gần đây, các nhà xuất bản và các hệ thống phát hành đang gia tăng việc cung ứng nguồn sách điện tử (ebooks) cho họ. Theo Trung tâm Nghiên cứu Pew, trong năm 2014, có khoảng 28% người Mỹ trưởng thành đọc ít nhất một cuốn sách ở dạng điện tử. Còn theo số liệu của Hiệp hội Xuất bản Mỹ thì kể từ quý I năm 2012, doanh số sách điện tử tại Mỹ đã vượt doanh số sách bìa cứng.
Trong tiến trình này, dường như ngành thư viện đang ngày càng “ế ẩm”. Nhận thức được sự dịch chuyển trong cách khai thác sách của bạn đọc, giới thư viện Mỹ rất nỗ lực để có thể cung cấp cho thư viện những tựa sách ở dạng số hóa. Tuy nhiên, khi đi vào thực tế, các thư viện lại vấp phải sự phản kháng mạnh mẽ từ các nhà xuất bản lớn trên phương diện giá cả và quyền truy cập. Một số nhà xuất bản không bán sách điện tử cho thư viện hoặc chỉ bán những tựa sách điện tử một cách giới hạn với giá khá cao. Ngoài ra, việc mua bán còn kèm theo những chính sách giới hạn truy cập khá phiền hà như hạn chế số người đọc cùng một lúc, quy định thời gian hoặc số lượt truy cập tối đa mà thư viện phục vụ. Nếu vượt quá giới hạn này, thư viện sẽ phải trả tiền để gia hạn sử dụng ấn phẩm.
Các nhà xuất bản muốn bán sách điện tử trực tiếp cho bạn đọc hơn. Vì họ nghĩ rằng khi bạn đọc được mượn sách điện tử tại thư viện miễn phí và dễ dàng thì sẽ không mua sách nữa. Hơn nữa, sách điện tử không bị rách nát khi lưu thông nên thư viện sẽ không phải thay thế chúng sau một thời gian như sách giấy. Vì vậy, bán sách điện tử cho thư viện có thể gây thất thu cho ngành xuất bản.
Để dung hòa lợi ích và kết nối các bên, nhà cung cấp sách điện tử cho các trường học OverDrive và những dịch vụ tương tự đóng vai trò là nhà phân phối trung gian sách điện tử cho hệ thống thư viện. OverDrive hiện cung cấp khoảng 2,6 triệu tên sách của khoảng 5.000 nhà xuất bản lớn nhỏ, gồm sách điện tử, sách nói, video và tạp chí điện tử. Hơn 33.000 thư viện trên khắp thế giới, trong đó có khoảng 90% thư viện công cộng ở Mỹ, đang sử dụng OverDrive làm hệ thống cung cấp nội dung số cho bạn đọc của mình.
Mặc dù còn nhiều khó khăn và tốn kém trong việc phát triển vốn tư liệu số, giới thư viện vẫn nhìn nhận sách điện tử sẽ giúp cho họ duy trì sự phát triển của ngành trong kỷ nguyên khi mà các cuốn sách bìa cứng sẽ dần đi vào lịch sử giống như những bản thảo viết tay được sơn son thiếp vàng trong quá khứ.
Người viết trẻ chủ động đưa sách của mình đến độc giả
Nhưng xuất bản điện tử cũng mang lại một cơ hội lớn cho thư viện, do việc biên soạn sách điện tử cắt giảm được nhiều chi phí như giấy, công in. Thời gian tiếp cận với thị trường cũng được rút ngắn do không phải chuyển qua mạng lưới trung gian phát hành nên sách điện tử được xuất bản nhiều và nhanh hơn. Các tác giả giờ đây có thể tự quyết định số phận đứa con tinh thần của mình thay vì chờ đợi “cái gật đầu” của các nhà xuất bản tên tuổi. Nếu lựa chọn xuất bản điện tử, các cây bút sẽ hoàn toàn chủ động và dễ dàng đưa sách của mình tới cộng đồng bạn đọc khắp thế giới qua các dịch vụ trực tuyến. Vì vậy, thư viện có thể tìm kiếm thêm nguồn ấn phẩm điện tử từ các nhà xuất bản nhỏ hay thậm chí là các tác giả cá nhân, dù rằng chất lượng và mức độ ăn khách của các tác phẩm này có thể không bằng.
Với LaRue, tầm nhìn của thư viện sẽ không chỉ dừng lại ở đó. Theo ông, chúng ta đang chứng kiến thư viện trong sự chuyển dịch vai trò cơ bản, đó là trở thành tác nhân đưa cộng đồng từ vị trí của những người tiêu dùng nội dung trở thành những người tạo ra nội dung. Biên giới tiếp theo sẽ là thư viện đóng vai trò của đơn vị xuất bản điện tử. Một thư viện của trường đại học hay viện nghiên cứu có thể chia sẻ và kinh doanh các công trình nghiên cứu, luận án, tư liệu thuộc tổ chức của mình dưới dạng ấn phẩm số. Hay thư viện công cộng cũng đồng thời là cổng xuất bản điện tử cho cộng đồng tác giả địa phương, kết nối các cây bút nghiệp dư, các biên tập viên không chuyên, các họa sĩ thiết kế trang bìa và thậm chí cả các nhà phân phối sách điện tử, giúp biến hàng ngàn sáng tác cá nhân đang được lưu trữ dưới dạng văn bản Word trong ổ cứng máy tính của mọi người thành các ấn phẩm có tính chuyên nghiệp được phổ biến.
Theo xu hướng chung của thế giới, xuất bản điện tử tại Việt Nam đã có những bước phát triển mạnh trong vài năm trở lại đây. Về nguồn cung, đồng thời có sự ra đời của cả mô hình đại lý trung gian sách điện tử như Alezaa, Lạc Việt, Miki cũng như các dịch vụ chuyên biệt gắn với một nhà xuất bản hoặc một loại hình ấn phẩm cụ thể như YBook của NXB Trẻ hay Classbook của NXB Giáo dục. Về phía cầu, một bộ phận người tiêu dùng, vốn đã trang bị cho mình những sản phẩm công nghệ tiên tiến như máy tính bảng và điện thoại thông minh đời mới nhất, cũng đang cần tìm những nguồn nội dung hấp dẫn và bổ ích để tải về và khai thác trên thiết bị của họ.
Tuy nhiên, thị trường vẫn còn nhiều trở ngại và thiếu đồng bộ trong việc kết nối giữa cung và cầu. Đó là việc chi trả cho ấn phẩm điện tử chưa thực sự trở thành thói quen của tâm lý tiêu dùng, sự kém phổ biến và chi phí cao của hạ tầng thanh toán trực tuyến cũng như ý thức tôn trọng bản quyền không tốt làm các nhà xuất bản và các tác giả ngần ngại do dự và trên hết, văn hóa đọc của đại chúng vẫn là một yếu tố cần được tiếp tục nâng cao. Trong bối cảnh này, vai trò của cộng đồng thư viện vẫn chưa thực sự rõ nét. Những cơ hội và thách thức mà thư viện Việt Nam đối mặt cũng tương tự với những gì mà thư viện ở các nơi khác trên thế giới đối mặt. Thư viện cần kết hợp với tất cả các bên liên quan, các nhà xuất bản, các công ty công nghệ, các nhà cung cấp sách điện tử để chủ động tạo ra những mô hình dịch vụ mới cho bạn đọc khi phương thức xuất bản và phương thức đọc của xã hội đang có những dịch chuyển. “Nếu bạn muốn thư viện của mình trở thành một phần trong sự phục hưng này, thì đó là điều bạn phải làm”, Jamie LaRue khẳng định.
- Lương Phạm
Xem thêm:
