Thành phố Hồ Chí Minh có hệ thống kênh rạch khá dày đặc với tổng chiều dài hơn 2.000km, có vai trò quan trọng trong việc thoát nước trên địa bàn. Gần đây, với sự nỗ lực làm sạch môi trường của thành phố, các tuyến kênh chính như Nhiêu Lộc – Thị Nghè, Tàu Hủ – Bến Nghé đã dần hồi sinh, trả lại vẻ mỹ quan cho đô thị. Tuy nhiên, vẫn còn nhiều kênh rạch khác đang trong tình trạng ô nhiễm từ “thường thường bậc trung” cho đến đáng báo động, nhưng chưa được xử lý. Có nhiều nguyên nhân như do công tác quản lý có nhiều bất cập, còn lỏng lẻo nên xảy ra tình trạng các công trình thi công lấn chiếm kênh rạch, người dân vứt rác bừa bãi, nặng nề hơn là các khu công nghiệp, khu chế xuất không tuân thủ quy trình xử lý nước thải, xả nước thải chưa qua xử lý ra kênh, rạch… làm lòng kênh bị co hẹp, cản trở dòng chảy, gây ô nhiễm môi trường. Thời gian qua, đã có nhiều giải pháp được đưa ra và áp dụng để giải quyết vấn đề ô nhiễm kênh rạch, nhưng kết quả nhìn chung vẫn chưa khả quan.
Thực trạng kênh rạch bị lấn chiếm và ô nhiễm
Theo thống kê của Trung tâm điều hành Chương trình chống ngập nước, năm 2011 tại TP.HCM có 36 vị trí kênh, rạch bị lấn chiếm, đến 7-2012 thì con số này tăng lên 41. Các tuyến kênh, rạch bị bồi lắng rất nhanh, nhưng việc triển khai nạo vét, khơi thông dòng chảy lại không thường xuyên. Rất nhiều trường hợp những dòng kênh vừa được làm sạch không bao lâu lại tái ô nhiễm khiến người dân rất bức xúc. Nếu không có một giải pháp căn cơ và đội ngũ quản lý làm việc nghiêm túc, các biện pháp chế tài đủ mạnh thì số phận những con kênh rạch của thành phố cứ mãi trong vòng luẩn quẩn.
Nhiều kênh rạch tại TP.HCM bị tình trạng người dân lấn chiếm làm nhà ở trên lòng kênh và xả rác xuống kênh. Kênh ô nhiễm nghiêm trọng, nước đen và bốc mùi hôi thối
Mới đây, Thành đoàn đã phối hợp với Trung tâm điều hành Chương trình chống ngập nước TP.HCM và Công ty TNHH MTV Thoát nước Đô thị TP.HCM ra quân chiến dịch tình nguyện Mùa hè xanh, nạo khơi thông dòng chảy sáu tuyến kênh rạch nằm trên địa bàn các quận 5, 7, 12, Bình Tân và Tân Bình (từ 14 đến 24-7-2013). Các tình nguyện viên đã tham gia vớt cỏ, rác, lục bình, khơi thông các đoạn rạch Hàng Bàng (Q.5), Ông Đội (nhánh 1, Q.7), Giao Khẩu, Cả Bốn (Q.12), T10, Đuôi Trâu (Q. Bình Tân), Hy Vọng (Q. Tân Bình). Ngoài việc nạo vét khơi thông lòng kênh ở một số đoạn nhiều bùn đất, ảnh hưởng đến dòng chảy của kênh, chiến dịch còn trồng cây xanh ở một số điểm dọc tuyến đê bao, đồng thời tuyên truyền vận động ý thức giữ gìn vệ sinh môi trường cho người dân tại các khu phố, các hộ sản xuất kinh doanh, khách vãng lai và tàu thuyền lưu thông không đổ rác xuống kênh rạch.
Kênh đã được xử lý làm sạch hệ thống nước nhưng tình trạng xả rác vẫn xảy ra
Cống thoát nước ở TP.HCM cũng bị “cưỡng bức” thành cống đa năng, dung nạp rất nhiều thứ phế thải. Nhiều trường hợp các cơ sở sản xuất xả thẳng nước thải ô nhiễm vào hệ thống cống thoát nước sinh hoạt và chỉ bị phát hiện khi có các đợt kiểm tra. Công ty Thoát nước Đô thị cho biết, riêng lưu vực Tân Hóa – Lò Gốm, có gần 20 điểm thường xuyên xả nước ô nhiễm có màu đen, hôi thối vào hệ thống cống thoát nước. Nhiều công nhân rất sợ làm việc ở những khu vực có nhà máy sản xuất, vì nước thải có mùi hóa chất kèm hơi nóng gây bỏng rát và ngứa ngáy rất khó chịu, ảnh hưởng nhiều đến sức khỏe. Cũng qua khảo sát của Công ty Thoát nước Đô thị, lưu vực kênh Nhiêu Lộc – Thị Nghè cũng có gần 60 điểm thường xuyên xả dầu mỡ động vật vào hệ thống cống thoát nước, gây tắc nghẽn dòng chảy. Con kênh trên đường Phan Văn Hân (Q. Bình Thạnh) nằm trong khu dân cư đông đúc luôn ngập rác. Người dân mạnh ai nấy lấn chiếm kênh làm nhà và vô tư xả rác xuống kênh khiến dòng nước không còn lưu thông được nữa. Mặc dù những biển cấm xả rác, khẩu hiệu yêu cầu giữ vệ sinh vẫn căng trên đường.
Khu công nghiệp (KCN) cũng là thủ phạm được điểm mặt trong việc góp phần làm ô nhiễm môi trường nước. Đây là nơi có lượng nước thải công nghiệp rất lớn, tốc độ gia tăng cao hơn rất nhiều so với tổng nước thải từ các lĩnh vực khác. Tính đến tháng 6-2012, có khoảng 62% các KCN đã xây dựng hệ thống xử lý nước thải tập trung, nhưng theo đánh giá chung của Cục cảnh sát phòng chống tội phạm về môi trường, dù các công trình này đã đi vào hoạt động nhưng hiệu quả không cao, có đến 75% nước thải của các KCN thải ra ngoài ô nhiễm cao. Khu vực kinh tế trọng điểm phía Nam (TP.HCM, Đồng Nai và Bình Dương) là khu vực tập trung nhiều KCN và dự án FDI lớn nhất cả nước, mặc dù tỷ lệ xây dựng hệ thống xử lý nước thải tập trung ở khu vực này khá cao, nhưng tình trạng vi phạm các quy định về môi trường vẫn thường xuyên xảy ra. Nhiều kênh rạch ở TP.HCM như Tham Lương, Ba Bò, Thầy Cai, An Hạ… đang dần bị bức tử, trở thành những dòng kênh chết với màu đen ngòm và mùi hôi nồng nặc. Một số doanh nghiệp rất tinh vi trong việc che mắt cơ quan quản lý, xây dựng hệ thống ngầm kiên cố xả thẳng nước thải ra sông, rạch, hoặc lợi dụng thủy triều lên xuống để pha loãng nước thải chưa qua xử lý ra môi trường. Nhiều sự việc đã bị phát hiện, bị xử phạt, bồi thường, nhưng rồi có khi “đánh trống bỏ dùi” do luật chưa quy định cụ thể. Hậu quả chỉ có người dân sống trong khu vực bị ô nhiễm là “lãnh đủ”.
Nước thải đô thị cũng chưa được xử lý
Trong báo cáo Triển vọng Phát triển châu Á 2013 do Ngân hàng Phát triển châu Á (ADB) thực hiện, chỉ có khoảng 10% nước thải đô thị của Việt Nam được xử lý bằng các phương pháp thích hợp. Các hộ gia đình ở thành thị hầu hết sử dụng những bể tự hoại ít được duy tu hoặc các hệ thống xử lý tại chỗ tương tự, chỉ có thể xử lý một phần nước thải và có nguy cơ gây ô nhiễm cho nguồn nước ngọt.
Các nhà máy được trang bị hệ thống xử lý nước thải, nhưng chất lượng thì nhiều nơi vẫn chưa đảm bảo
Trong khi đó, Việt Nam có tốc độ đô thị hóa cao, tính đến cuối năm 2012, cả nước có 765 đô thị. Dân số đô thị gia tăng nhanh cũng là một áp lực lớn về mặt xã hội, phải đầu tư vào cơ sở hạ tầng và bài toán môi trường cũng phải được giải quyết đồng bộ. Trong đó, đáng quan ngại là việc cung cấp nước sạch và xử lý nước thải. Thực tếở các đô thị, tình trạng nhiều tuyến cống không đủ tiết diện thoát nước hay bị hư hỏng, xây dựng lấn chiếm, gây úng ngập cục bộ, thường xuyên xảy ra nhiều nơi vào mùa mưa. Nước thải nhà vệ sinh phần lớn chảy qua bể tự hoại rồi xả ra hệ thống thoát nước chung tới kênh, mương, ao hồ tự nhiên hay thấm vào đất. Ở nhiều khu đô thị mới, mặc dù nước thải sinh hoạt đã được tách ra khỏi nước mưa từ ngay trong công trình, nhưng do sự phát triển không đồng bộ và sự gắn kết kém với hạ tầng kỹ thuật khu vực xung quanh nên khi ra đến bên ngoài, các loại nước thải này chưa được xử lý, lại đấu vào một tuyến cống chung, gây ô nhiễm và lãng phí.
Thoát nước và xử lý nước thải, vệ sinh môi trường là những nội dung quan trọng trong quy hoạch, xây dựng và quản lý đô thị. Tại các khu vực đang đối mặt với tình trạng hạ tầng thấp kém, môi trường bị ô nhiễm, phát sinh bệnh tật, úng ngập hay lụt lội, càng thấy tầm quan trọng của lĩnh vực này. Chính vì vậy, Bộ Xây dựng cũng đã vào cuộc, phối hợp với Bộ Môi trường Hàn Quốc vừa tổ chức hội thảo “Cơ hội đầu tư vào lĩnh vực cấp thoát nước tại Việt Nam” để tìm kiếm đối tác chiến lược trong việc giải quyết bài toán cấp thoát nước.
Hiện nay chỉ có khoảng 2,5 triệu người được kết nối với hệ thống thu gom và xử lý nước thải tập trung. Nhà nước đặt ra mục tiêu đến năm 2025 có 70% dân số đô thị, tương đương khoảng 35 triệu người được kết nối với hệ thống thu gom và xử lý nước thải tập trung. Để đạt được mục tiêu này, cần phải có sự đầu tư bài bản và phối hợp đồng bộ giữa các cơ quan chức năng. Đồng thời, ý thức của người dân cũng phải được nâng cao hơn để bớt đi gánh nặng cho những người làm công việc thu gom chất thải.
Bài Lương An
Ảnh Hạnh Vân