Việc hàng triệu cổ vật, tư liệu được gìn giữ trong các bảo tàng, trung tâm lưu trữ, thư viện các cấp, sưu tập tư nhân là một may mắn cho một đất nước trọng văn hóa nhưng lại phải chịu cảnh binh đao liên miên suốt mấy nghìn năm như Việt Nam. Bảo tồn văn hóa một cách ‘‘tĩnh’’ hay ‘‘động’’, biến hóa thế nào cho còn nguyên hồn cốt, đâu đó, có những người đang lặng lẽ đáp lời…
Một đời sống mới của những vốn cổ
Đầu năm 2018, những người yêu thế giới côn trùng cỏ cây của nhà văn Tô Hoài ngạc nhiên bước vào thế giới kỳ thú trong những sáng tác của họa sĩ Tạ Huy Long. Dế mèn và những người bạn xuất hiện dưới hình thức hình vẽ, điêu khắc, sắp đặt trên những khung tranh, trên cả bình phong, ghế ngồi, rương, tủ.
“Chúng ta đang sở hữu một nguồn tài nguyên vô cùng phong phú từ kho tàng mỹ thuật truyền thống. Nếu nhìn kho tàng đó dưới lăng kính đương đại – nằm bên dưới những câu chuyện dân gian, được thể hiện bằng những chất liệu, vật liệu đa dạng thì ta sẽ có những sản phẩm trang trí mang tính ứng dụng cao, khi xã hội hiện đại ngày càng xuất hiện nhiều hơn những suy tư, hoài niệm, ước muốn quay về những giá trị truyền thống.
Trong nhiều món đồ gia dụng mà Tạ Huy Long thiết kế, người ta thấy dáng hình những con ngựa gỗ, ngựa đá dân gian. Trong một tấm da trâu căng trên khung gỗ, là hình ảnh con thuyền truyền thống, những mảng chạm, điêu khắc trên vì kèo trong đình làng Việt.Như vậy, kho tàng ấy sẽ có một đời sống mới, hòa cùng dòng chảy cuộc sống hiện tại” – Tạ Huy Long nói.
Người ta thấy lại những tích truyện xa xưa như Trê cóc, Cá chép hóa rồng. Đâu đó những ký ức tuổi thơ như ngựa gỗ, hòm đựng đồ chơi. Và cả một vương triều quá vãng với bản đồ cổ và chiến thuyền.
Tạ Huy Long đã dần mang về thế giới riêng của anh những tinh túy của các nghề thủ công như tán đinh, chạm khắc, thêu may, làm da, làm đồng, làm giấy, gò kim loại. Hồn văn hóa xưa đã được đưa vào cuộc sống hiện đại một cách tự nhiên và uyển chuyển.
Ở Việt Nam, xu hướng đưa nghệ thuật truyền thống vào các sản phẩm đương đại đã có từ nhiều năm nay.
Hanoia – một nhà chế tác thủ công cao cấp – chuyên tâm với những hộp trà, bình hoa, đồ sơn mài gia dụng cẩn đồng mang hình ảnh những chiếc lồng chim ở Hà Nội, chõ đồ xôi của các dân tộc miền núi phía Bắc, những con giáp trong ngôn ngữ điêu khắc đương đại, những ô cửa sắt Hà Nội xưa, cả họa tiết mô tả những tán cây trong phố cổ Hà Nội.
Trong lĩnh vực nghệ thuật biểu diễn, năm 2007, biên đạo – nghệ sĩ hip hop nổi tiếng thế giới Niels Storm Robitzky (Đức), nghệ sĩ Sébastien Ramirez (Pháp) đã làm khán giả yêu nghệ thuật “sửng sốt” với vở múa Xe cộ, trong đó cảnh giao thông ở Hà Nội được tái hiện, âm thanh của đàn tơ rưng và bộ gõ truyền thống được sử dụng trong phần nhạc nền cho các nghệ sĩ múa hip hop.
Ngành thời trang từ lâu đã là mảnh đất màu mỡ cho các nhà thiết kế lấy cảm hứng từ mỹ thuật truyền thống để đưa vào các sản phẩm mới. Đầu năm 2019, nhà thiết kế Hà Linh Thư đã kỳ công đưa các họa tiết trên các bình sứ Việt Nam lên những chiếc áo dài nam nữ.Nhạc cụ truyền thống mang hơi thở đương đại đã đi vào tâm trí khán giả trẻ một cách tự nhiên. Thử nghiệm thành công ấy về việc bảo tồn nghệ thuật truyền thống theo cách hiện đại chứng tỏ con đường này không hẹp như người ta tưởng, không phải là hoài niệm của những người “muôn năm cũ” như người ta định kiến.
Năm 2018, nhà thiết kế Hòa Nguyễn đưa tranh tố nữ lên những tà áo dài, váy dạ hội. Nhà thiết kế Minh Hạnh đưa thổ cẩm và những họa tiết độc đáo trong kho tàng mỹ thuật truyền thống Việt Nam lên các tà áo dài và quảng bá khắp thế giới.
Văn hóa Đông Sơn thực sự là một “mỏ vàng” cho các nhãn hàng xa xỉ muốn chinh phục giới sành điệu ở Việt Nam. Việc đầu tiên mà người chủ của Speake-Marin, một thương hiệu đồng hồ xa xỉ có tiếng trên thế giới, làm khi đến Việt Nam là tới thăm Bảo tàng Lịch sử quốc gia.
Ông ngay lập tức bị vẻ đẹp của những chiếc trống đồng chinh phục và sau đó, bộ sưu tập 18 chiếc đồng hồ Đông Sơn (tượng trưng cho 18 đời vua Hùng) đã ra đời.
Hãng điện thoại xa xỉ Mobiado cũng đóng góp vào dòng sản phẩm này bằng bộ 100 chiếc điện thoại Đông Sơn (theo truyền thuyết 100 trứng của mẹ Âu Cơ).
“Hồ sơ đề nghị làm đại lý của Rolls Royce tại Việt Nam của chúng tôi được in trên những tờ giấy truyền thống của Việt Nam, giới thiệu sự phong phú của văn hóa Việt Nam, của những chi tiết đồ họa đắt giá trong kho tàng mỹ thuật truyền thống Việt Nam. Hãng sản xuất hộp nhạc Reuge cho ra đời những hộp nhạc cơ chơi bản Quốc ca Việt Nam với chiếc hộp mang hình trống đồng Đông Sơn. Hãng Rolls Royce chiều lòng một khách hàng ở Việt Nam, sản xuất riêng một siêu xe mang tên Đông Sơn với hình trống đồng ở cạnh bảng điều khiển của xe, và cho ra đời một siêu xe với tên gọi Đông A, trên bảng điều khiển khắc hình minh họa trận Bạch Đằng nổi tiếng để phục vụ một khách hàng Việt Nam họ Trần.
Chính những diễn giải đó đã giúp sức không nhỏ cho việc có được cái gật đầu của những nhà quản lý thương hiệu xa xỉ hàng đầu thế giới để đưa thương hiệu này về Việt Nam” – ông Đoàn Hiếu Minh, CEO của Rolls Royce Việt Nam, tiết lộ.
Kho tàng mỹ thuật truyền thống ở nhiều nước được bảo tồn trong sự phát triển du lịch. Khách đến các khu làng truyền thống bao giờ cũng ghé qua cửa hàng của những người thợ thủ công tiếp tục giữ nghề – những người vừa làm đồ lưu niệm từ những họa tiết, hoa văn, chất liệu truyền thống, vừa là những người sáng tạo các vật phẩm mới lấy cảm hứng từ quá khứ.
Thế giới đã và đang làm rất giỏi
Khách du lịch đến hòn đảo Santorini danh tiếng của Hi Lạp sẽ trầm trồ trước những đồ vật thủ công truyền thống và ngạc nhiên với các thiết kế thời trang lấy cảm hứng từ nguồn văn hóa cổ bất tận này.
Các nghề thủ công truyền thống như cắt may, làm da, xử lý lông vũ, thêu, dệt được xếp vào hàng di sản quốc gia Pháp. Để gìn giữ truyền thống này, các thương hiệu thời trang đỉnh cao (haute couture) được yêu cầu làm ít nhất hai bộ sưu tập mỗi năm, mỗi bộ đều phải sử dụng một số lượng nhất định nghệ nhân truyền thống và phải được sản xuất thủ công…
Vì thế, các bí quyết gia truyền được tiếp tục gìn giữ. Những điều này được quy định trong một sắc lệnh ban hành từ năm 1945.
Ở Hàn Quốc, các bộ hanbok được dệt theo đúng phong cách truyền thống có giá rất đắt. Chính phủ Hàn Quốc trợ giá để giảm giá cho những người mua đồ “xịn” truyền thống này. Các nhà thiết kế Hàn Quốc liên tục tìm cách hiện đại hóa hanbok phù hợp yêu cầu của cuộc sống mới về sự thuận tiện và phong cách.
Tất cả những lần mà các thành viên ban nhạc nổi tiếng nhất đất nước này, BTS, mặc hanbok truyền thống hoặc cách điệu, họ đều tạo ra xúc cảm cực kỳ mạnh mẽ với người dân Hàn và hiệu ứng quảng bá văn hóa dân tộc họ trên thế giới.
Những Hermes, Louis Vuitton, Richard Mille, BMW hay Piaggio dĩ nhiên không thể bỏ qua xu hướng này, nhất là khi phải luôn tìm kiếm sự khác biệt. Hermes gần đây mời họa sĩ graffiti người Pháp gốc Việt Cyril Kongo Phan đưa những tác phẩm của anh lên dòng khăn vuông danh tiếng của họ. “Tôi là một nghệ sĩ.
Tôi tạo lên một thế giới của mình từ lịch sử, sự pha trộn, ký ức, những chuyến đi của mình. Tôi kết nối thế giới của mình với thế giới mà thương hiệu ấy tạo ra, kết nối với triết lý của thương hiệu ấy” – Cyril Kongo Phan từng chia sẻ.
Việc đưa các yếu tố truyền thống vào các sản phẩm đương đại như vậy dĩ nhiên yêu cầu khả năng sáng tạo lớn, cách nhìn mới mẻ của nhà thiết kế, sự nghiêm cẩn về chất lượng của người sản xuất và sự hiểu biết sâu sắc về thị trường. Ở chiều ngược lại, kho tàng văn hóa truyền thống, vì thế, tiếp tục phát triển trong cuộc sống đương đại, dưới một dạng bảo tồn “động” quý báu. ■
Ông Phạm Vũ Tùng (giám đốc marketing của thương hiệu Davines)
