Phần lớn những thánh đường xưa kia đều bằng gỗ, và thậm chí nhiều công trình ngày nay vẫn vậy! Với nhiều người, gỗ đem lại sự mộc mạc, khiêm nhường, chan hòa. Chưa kể gỗ còn có những mùi thơm dễ chịu, lâu bền và là chất liệu tự nhiên nên mát vào hè, ấm vào đông. Tuy nhiên, những nhà thờ gỗ hoàn toàn như thế hiện đã hiếm dần, và trên thế giới chỉ còn có một số nước bảo tồn được chúng, trong đó phải kể tới Anh Quốc, với nhiều di sản tuyệt đẹp.
Một đơn cử là Thánh đường St. Peter ở Melverley, Shropshire- England. Tọa lạc bên bờ sông Vyrnwy và những quả đồi xanh tươi, đây là một nhà thờ đặc biệt, vì từ trong ra ngoài đều bằng gỗ, sơn hai màu đen trắng tựa những dòng kẻ. Vào năm 1141, tu sĩ, đồng thời là sử gia lừng danh người Anh, Ordericus Vitalis, đã nhắc tới trong một tác phẩm của ông, rằng có một nhà nguyện xinh xắn ở bên bờ sông phía trên mạn Shrewsbury.
Cho thấy công trình đã ra đời ít nhất từ thế kỷ 12, và là nơi thờ phụng của đạo Ki tô suốt gần 1.000 năm. Thế nhưng, trong cuộc chiến dành độc lập của Wales khỏi Anh, nhà thờ đã bị thêu rụi vào năm 1401 bởi hoàng tử Owain Glyndwr, và vì tầm quan trọng với dân gian, ngay lập tức nó đã được tái thiết bằng gỗ sồi 5 năm sau. Bên trong có khá nhiều đồ vật cổ quý, như một cái bình đựng nước thánh từ thời Saxon, một ban thờ chạm khắc tinh xảo từ thời vua James hay một cuốn Thánh Kinh gắn dây xích từ năm 1727…
Dù xuất hiện muộn hơn trên 8 thế kỷ, Thánh đường St. James ở Baidon – Yorkshire cũng đặc sắc không kém. Nhờ những bức tường trắng xóa, bộ mái đỏ rực, cùng một khu vườn trồng toàn cây trong Kinh Thánh. Vốn dĩ nhà thờ đã được xây dựng tại Great Warley- Essex vào năm 1892, song tới năm 1904 thì chuyển đến Charlestown, Baildon – Yorkshire, nhờ rất nhẹ và theo di nguyện của linh mục Revd HR Bailey, người đã gắn bó với thánh đường một thời gian dài. Vì có quỹ đất riêng và muốn tĩnh dưỡng tại đây, khi thôi giảng dạy ở Đại học St. John, ông đã viết chúc thư xin chuyển thánh đường về Baildon.
Vậy mà ông đã mất vào năm 1900 trước khi nghỉ hưu, và 4 năm sau, nhà thờ đã được dựng lại ở Baildon theo mong ước ấy. Để đưa tòa nhà gỗ tới địa điểm mới, người ta đã phải dùng xe kéo, nhấc đi hàng chục cây số, và tới năm 2007-2008, lại một lần nữa di dời công trình, nhưng chỉ đi xa hơn 30m, để sửa chữa hệ thống nhiệt ngầm phía dưới. Ngoài vẻ đẹp hấp dẫn như một khối tam giác cân, thì xung quanh thánh đường là một khu vườn và đồng hoa bát ngát. Những cây trong vườn đều là cây trong Kinh Thánh, như cọ, sung, ô liu, tuyết tùng Lebanon… Cạnh đó là một dòng nước thể hiện cho thung lũng Jordan và nhiều hồ ao ngụ ý biển Chết và biển Galilee.
Thánh đường St. Andrew ở Greensted- Essex lại ấn tượng vì là một kiến trúc tiêu biểu thời Saxon còn nguyên vẹn. Công trình đã xuất hiện ngay trước cuộc xâm chiếm của người Norman, nên đến giờ là một nhà thờ gỗ lâu đời nhất thế giới, cũng như nhà gỗ cổ xưa nhất châu Âu, với cấu tạo khá đơn giản, gồm một chánh điện hình chữ nhật, một gian phòng cho giáo sĩ và một tháp gỗ sát sườn.
Nổi bật nhất là chánh điện, được chắp bởi 51 tấm gỗ sồi lớn, và là phong cách xây dựng thời Saxon thế kỷ 10, có bằng chứng còn khẳng định nó đã được xây hoặc bắt nguồn từ một nhà thờ thế kỷ 6. Người xưa đã xẻ gỗ ra nhiều mảnh hình chữ nhật và xếp chúng cạnh nhau, làm thành các bức vách, rồi chèn gỗ vụn chống thấm. Bất chấp mưa gió, nó đã tồn tại 11 thế kỷ và chứng kiến nhiều công sức của các thợ xây Saxon, Norman, Tudor và Victoria trong việc sửa sang và tu bổ.
Lần tu sửa lớn nhất là năm 1990 và 2005. Bên trong hầm mộ nhà thờ còn bảo quản thi thể của St. Edmund, vua xứ East Anglia, và là vị thánh bảo hộ đầu tiên của nước Anh. Ngoài ra, nghĩa trang ở đây cũng an táng nhiều nhân vật lịch sử, như một cung thủ trong cuộc thập tự chinh thế kỷ 12, và 3 quân nhân trong Thế chiến I cùng một phi công thuộc Thế chiến II.
Nằm ở phía Tây ngôi làng Great Alcar, Thánh đường St. Michael và tất cả các thánh ở West Lancashire- England, cũng đã từng được nhà nghệ thuật kiến trúc tài ba người Đức, Leon Pevsner, xem là một công trình hấp dẫn vô cùng. Và hiện tại là một nhà thờ lớn xứ đạo Anh giáo, phục vụ nhiều cộng đồng trong vùng, từ những ngày khởi đầu là một nguyện đường (năm 1429) cho tới nay.
Vào các năm 1740, nó đã bị cháy, rồi tái thiết năm 1747, không lâu sau lại bị dỡ xuống, và năm 1879 thì có dáng vẻ đương đại theo thiết kế của John Douglas. Đại thể, đây là một thánh đường gỗ, nằm trên đế gạch, lợp ngói đỏ, gồm một chánh điện năm gian, một tháp chuông, một phòng cho giáo sĩ, một phòng thay áo lễ, một phòng để nhạc khí, và cũng có hình tam giác, sừng sững với chóp nhọn ở đỉnh đậu một chú gà trống báo giờ và canh gác. Toàn bộ ánh sáng, không khí trong nhà được lấy chủ yếu từ những ô cửa sổ trông ra vườn, có ánh nắng ấm áp và nhiều cỏ hoa.
Vừa là nhà thờ vừa là trung tâm nghệ thuật, phục vụ cưới hỏi, hơn thế còn là một nhà thờ tiền phong của Na Uy ở hải ngoại, là Thánh đường Na Uy ở Cardiff Bay- Wales. Hình thành giữa thế kỷ 19, nhà thờ Lutheran này được dựng lên để làm nơi trú ẩn và thờ phụng của các thủy thủ Scandinavia, cụ thể là hải quân, thương nhân Na Uy đến vịnh Cardiff. Bấy giờ, Cardiff là một hải cảng bận rộn nhất của Anh, chuyên trao đổi gỗ, than và nhiều nhu yếu phẩm, còn hải quân Na Uy cũng là lực lượng đông đảo nhất trên biển, nên họ đã lập nên một nhà gỗ lớn theo kiểu dân gian Na Uy để ở, chuyển phát báo chí- thư từ, rồi thánh tiến vào năm 1868.
Truyền thống ấy được thực hiện suốt hơn 100 năm, và tới giờ mặc dù có nhiều dân tộc, song ai nấy vẫn xem đây là một nhà thờ Na Uy. Đặc điểm của kiến trúc Na Uy biểu lộ rất rõ qua cách xếp gỗ hàng ngang làm tường và màu sơn trắng xóa, trang nhã của thánh đường. Từ năm 1992, nơi này còn có thêm một chức năng mới, là trưng bày các tác phẩm ý nghĩa của cả hai nước, trong đó có tranh, ảnh, truyện, đặc biệt là các sáng tác văn học của Roald Dahl, nhà văn viết truyện thiếu nhi hay nhất thế giới giữa thế kỷ 20. Cũng là địa điểm lãng mạn lẫn trang nghiêm cho các buổi cử hành hôn lễ.
An vị bên quốc lộ A34, Cheshire- England, Thánh đường Tất cả các thánh ở Siddington rất thu hút từ xa, nhờ những bức tường đồ sộ, làm bằng phên liếp và vữa thạch cao, sơn đen trắng. Tuy nhiên, đó chưa phải là đặc điểm duy nhất của nhà thờ từ năm 1337 này, mà còn có nhiều trang trí khác ở bên ngoài và trong chánh điện khi có lễ hội, ví dụ như những con ốc vặn hay tù và bằng ngô, lúa để chào đón mùa gặt mỗi tháng 10.
Là một nhà thờ nhỏ, độc đáo của giáo phận Siddington, nó lúc nào cũng nhộn nhịp vì kiến trúc đẹp mắt. Về cơ bản, công trình nằm trên một ngọn đồi, nhìn ra Gloucestershire, và từng 100% bằng gỗ, lợp lá nhưng đến thế kỷ 18 thì đổi sang lợp ngói, rồi từ năm 1816 một vài chỗ được thay bằng gạch. Song phần lớn vẫn giữ nguyên bản, với nhiều cột kèo điêu khắc kỳ công từ những thân sồi đại, và phần mái của chánh điện cùng phòng ca đoàn vẫn từ gỗ chắc nịch, và 2 bên được ngăn bởi một ri đô gỗ thời trung cổ.
Hàng năm, thánh đường còn lôi cuốn nhiều người vì có nhiều lễ hội, như tháng 6 là lễ tôn vinh các con vật, và mọi người thường tập trung ở khu cửa sổ có hình vật nuôi. Tháng 10, họ lại hướng mắt vào những cây đèn chùm treo lơ lửng những con ốc vàng ngô lúa (linh hồn mùa màng) để cầu mong được mùa; nó cũng có ý nghĩa dùng rơm thơm để trang trí nhà cửa, xua đuổi tà khí, đồng thời chào đón các vị thánh đến chung vui từ thu sang xuân, khi mọi nhà rước ngô lúa ra đồng, bắt đầu một vụ trồng trọt mới.
Thánh đường St. James và St. Paul ở Cheshire – England cũng là một kiệt tác kiến trúc thời trung đại, đã xuất hiện từ năm 1343 tại phía Nam ngôi làng Marton, và là một nhà thờ Anh giáo quan trọng nhất của Cheste. Là nhà thờ gỗ cổ nhất châu Âu, đây cũng là một kim tự giác thuôn dài đặc sắc, với một tháp vuông cực kỳ độc đáo ở đầu Tây, và chót vót là một chú gà trống dự báo thời tiết.
Bên trong lại có những cây cột gỗ hình bát giác to, kê trên đế đá và tận cùng là một mái ngói thâm đen. Người ta đã tìm thấy tại tháp chuông 2 tượng đá hiệp sĩ thế kỷ 14, có lẽ là 2 nhà sáng lập nhà thờ, John và Vivian de Davenport. Ở trong điện, cũng thấy nhiều tranh tường, được phát lộ đằng sau lớp vữa vào năm 1930, đặc tả Buổi phán xét cuối cùng, cùng đó là một họa phẩm sơn dầu của Edward Penney vẽ 2 thánh Moses và Aaron cầm trên tay 10 điều răn của Chúa.
Cũng bằng gỗ vĩ đại, không đóng đinh, mà chỉ dùng chốt, nối các xà rầm với nhau, Thánh đường St. Lawrence ở Denton- Manchester, hay thánh đường Cái chốt cũ Th,Owd Peg luôn làm du khách phải ngạc nhiên bởi sự thanh tú đến lạ. Đây thực chất là 2 gian nhà hình chữ L, và một nguyện đường mở rộng thành một tòa thánh xứ đạo. Nhà thờ đã ra đời năm 1531 và tiếp tục mở mang năm 1872.
Trong hàng thế kỷ, dân gian đã vẽ khá nhiều tranh về công trình, nhưng không rõ thánh đường thờ ai. Vào thế kỷ 19, họ mới phát hiện một cửa kính màu, cho biết thánh đường thờ St. Lawrence. Ngoài họa tiết trên bộ khung gỗ như cây cỏ vươn lên, quanh nhà thờ còn có rất nhiều cổ thụ thông đỏ.
Thánh đường St. Andrew ở Ravelston – Edinburgh không chỉ là một nhà thờ gỗ lớn ở Anh, mà còn là một nhà thờ gỗ rất hiếm hoi trên cao nguyên Scotland. Chưa hết, đây cũng là một thánh đường Công giáo La Mã hết sức nổi tiếng ở Tây Edinburgh. Thứ nhất là vì nó bằng gỗ, hoàn toàn khác biệt so với những nhà thờ đá trong vùng.
Thứ hai là vì mang phong cách đa dạng, từ kiến trúc Gothic Anh thế kỷ 12 đến trào lưu nghệ thuật thủ công thế kỷ 19. Tọa lạc ở đường Belford và Ravelston Terrace từ năm 1901, công trình cũng là một nơi có sự hòa điệu từ trên xuống dưới, từ mái đến tường nhờ cùng màu đỏ. Và nổi tiếng khắp nơi vì mỗi chủ nhật đều hát thánh ca bài Tridentine Mass bằng tiếng La tinh. Bên trong, còn có một pho tượng Đức Mẹ Madona và Chúa Hài đồng thế kỷ 17 rất sặc sỡ.
Nguyện đường gỗ song tháp chuông đá là Thánh đường St. Oswald ở Lower Peover, Cheshire – England. Tháp đá này không những không phá vỡ cấu trúc nhà gỗ, mà còn tôn thêm vẻ đẹp cổ kính của nó. Sở dĩ như vậy vì công trình vốn là một nhà nguyện nhỏ của vùng Budworth từ năm 1269, và khi có sự phát triển của văn hóa tâm linh trong khu vực, địa phương đã quyết định đưa nó thành một nhà thờ lớn, với việc năm 1582 thêm một tòa tháp bằng đá cát Alderley vào đầu hồi phía Tây công trình, tiếp tục năm 1610 thêm một nhà ngang vào phía Nam và năm 1624 phía Bắc…
Trong khuôn viên nhà thờ, còn có một đồng hồ mặt trời thế kỷ 18, có kim là một hình tám cạnh trên mặt vuông chia bậc, và mỗi khi mặt trời di chuyển đều in bóng lên đây, tương ứng với các khoảng giờ thú vị. Công trình rất bề thế và ngày nay trở thành một thánh đường cổ kính tiêu biểu của Anh.
