Ông được biết đến như một nhà khoa học tầm cỡ quốc tế, đã cùng với GS Lê Văn Thiêm xây dựng ngành toán học Việt Nam và là cha đẻ của ngành tối ưu toàn cục trong Toán học ứng dụng. Không chỉ là một nhà khoa học, GS Hoàng Tụy còn có nhiều đóng góp cho giáo dục Việt Nam. Có thể nói, sự kiên trì, kiên định của ông trong việc đấu tranh để cải cách giáo dục cũng đáng trân trọng như những thành tựu khoa học ông đã giành được – những thành tựu đã được Đảng và Nhà nước ghi nhận bằng việc trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh ngay từ đợt I. Chính vì vậy, Quỹ Văn hóa Phan Châu Trinh đã chọn ông là nhân vật để trao giải năm 2010 về lĩnh vực giáo dục.
____
Thưa giáo sư, cách đây năm, bảy năm, giáo sư đã từng cảnh báo: “Thực trạng giáo dục nước ta hiện nay rất nguy kịch”. Vậy từ đó tới nay, theo nhận xét của giáo sư, tình hình đã có gì biến chuyển?
Thực ra, lần đầu tiên tôi nêu ý kiến đó là từ năm 1995. Hồi đó, nhận thấy tình hình giáo dục không tốt, Thủ tướng Võ Văn Kiệt đã triệu tập một hội nghị gồm khoảng bốn, năm chục người, một nửa là các quan chức trong ngành giáo dục, nửa còn lại là những nhà khoa học, giáo dục ngoài biên chế ngành giáo dục. Trong hội nghị đã có nhiều ý kiến phê phán gay gắt ngành giáo dục. Tôi đã có bài phát biểu nêu rõ tình trạng nguy kịch của giáo dục bởi có quá nhiều vấn đề gây bức xúc cho nhân dân năm này qua năm khác, không được giải quyết mà ngày càng tồi tệ hơn. Việc dạy thêm học thêm tràn lan đã bùng phát thành nạn dịch ngay từ hồi ấy.
Bài phát biểu của tôi và nhiều bài phát biểu khác nữa trong các hội nghị bàn về giáo dục và khoa học sau đó đã được đăng tải trên nhiều báo. Đến hội nghị Trung ương 2, khóa VIII năm đó bàn về giáo dục và khoa học, Trung ương đã ra một nghị quyết mang tính lịch sử, coi giáo dục và khoa học là quốc sách hàng đầu. Có thể nói, hầu hết các ý kiến đóng góp của chúng tôi, bây giờ nhìn lại, đều được phản ánh vào nghị quyết. Nhưng tiếc rằng sau nghị quyết tình hình cơ bản vẫn không thay đổi. Từ năm 2000 trở đi có một số tiến bộ nhưng chậm chạp, không đủ để vực giáo dục lên. Do đó năm 2005, Thủ tướng Phan Văn Khải khi từ nhiệm đã phải nhận định chúng ta chưa thành công về giáo dục và khoa học, và Đại hội X sau đó đã phải đề ra cải cách giáo dục là nhiệm vụ cấp bách. Sau Đại hội X, Bộ Giáo dục và Đào tạo (GD-ĐT) có bộ trưởng mới. Ban đầu chúng tôi cũng rất hy vọng bởi ông bộ trưởng mới hứa hẹn khá nhiều điều và khách quan mà nói, ông cũng có cố gắng làm một số việc tốt như chống tiêu cực trong thi cử, v.v… Nhưng càng về sau càng thấy ngành giáo dục chỉ chạy theo thành tích dễ dãi mà lại rất tốn kém, còn những vấn đề cốt lõi thì không quan tâm giải quyết. Sau Đại hội X, còn có ba hội nghị Trung ương nữa đều có nghị quyết nhắc lại nhiệm vụ cải cách giáo dục, nhưng mặc cho những nghị quyết ấy Bộ GD-ĐT vẫn chủ trương chỉ đổi mới, không cải cách. Trong các văn bản của Bộ GD-ĐT từ “đổi mới” xuất hiện với tần suất kỷ lục. Cái gì cũng nói đổi mới mà thực chất chỉ là quay lại cái cũ, chỉ đổi mới hình thức, hoặc chỉ nói những điều không làm được hoặc không thiết thực. Chẳng hạn, đề ra mục tiêu đến 2020 đào tạo 20.000 tiến sĩ, xây dựng 4-5 đại học đẳng cấp quốc tế trong đó có một lọt vào tốp 200, hằng năm mỗi giáo viên, hay cán bộ quản lý có một đổi mới! Nghe như chúng ta đang sống ở thời kỳ đại nhảy vọt của Trung Quốc, nhà nhà làm gang thép!
Đáng buồn là những yếu tố tiêu cực, phiêu lưu vẫn phát triển và điều nguy hiểm đã được cảnh báo từ năm 1995 vẫn còn đó. Chúng tôi nói cải cách giáo dục là mệnh lệnh cuộc sống chính là vì thế. Phải cải cách để đi cùng đường với người ta thì mới có thể bàn chuyện hội nhập, đuổi kịp.
Trong một thế giới biến chuyển nhanh chóng mặt, chậm chân là thua thiệt nhưng ba thập niên nay ta vẫn giẫm chân tại chỗ.
____
Thưa, giáo sư có thể nói rõ hơn về điều này?
Cái gì mình cũng làm khác người ta cả. Ví dụ người ta xem thi cử là cốt để kiểm tra và xác nhận việc học có kết quả, còn chúng ta coi thi là mục đích, học chỉ cốt để thi, để giật một mảnh bằng, cho nên học lơ mơ, thậm chí không học mà có bằng thì càng tốt. Do đó học thuộc lòng, sao chép, quay cóp, đạo văn là phổ biến. Từng học phần, từng lớp thì học lơ mơ, không kiểm tra, thi nghiêm túc, để dồn lại, đến cuối cấp mới học ngày học đêm, học thêm lu bù, luyện thi đủ kiểu, rồi thi xong là quên sạch. Rất hiếm nơi nào ngoài Việt Nam trong thập niên đầu thế kỷ XXI còn có kiểu học và thi lạc hậu như vậy. Đó là chưa nói đến nội dung chương trình, phương pháp giảng dạy, chất lượng sách giáo khoa, và biết bao vấn đề nhức nhối khác nữa. Giáo dục phổ thông đã thế, giáo dục đại học, cao đẳng còn nhiều chuyện ly kỳ hơn. Khắp nước “đào tạo liên kết”, đến nỗi trường trung cấp cũng đào tạo thạc sĩ, vì mỗi môn học chỉ cần mời thầy đại học đến nói chuyện mươi ngày là xong. Trong một thời gian ngắn đã ra đời hàng mấy trăm đại học, cao đẳng mới, giáo dục trở thành một ngành kinh doanh siêu lợi nhuận. Thế là thực hiện “đại chúng hóa” đại học, “thị trường hóa” giáo dục!
____
Vậy, theo giáo sư, con đường đúng, con đường mà cả thế giới đang đi là như thế nào?
Giáo dục là một hệ thống phức tạp, thiếu tri thức khoa học và kinh nghiệm không dễ gì xây dựng thành công. Thế giới người ta đi trước mình hàng trăm năm, hơn nữa thời đại này là toàn cầu hóa, mình phải học tập người ta, phải hội nhập, đừng nghĩ rằng mình tài giỏi hơn, sáng suốt hơn. Tất nhiên đừng học theo lối thầy bói xem voi, và cũng phải biết học một cách thông minh, chứ không phải cóp nguyên xi. Trước đây ta học theo giáo dục Liên Xô, nền giáo dục đó từ lâu không còn thích hợp nữa, phải sửa đổi, phải cải cách. Nhưng nếu làm như ta vừa qua, cái cơ bản cần sửa thì không đụng tới, chỉ sửa chắp vá, không có hệ thống, rốt cuộc còn tệ hơn là không sửa vì trở thành dị dạng, đầu Ngô minh Sở, càng sửa càng rối. Vừa tốn kém, phí công phí sức mà bỏ lỡ mọi cơ hội. Trong một thế giới biến chuyển nhanh chóng mặt, chậm chân là thua thiệt nhưng ba thập niên nay ta vẫn giẫm chân tại chỗ, có mặt còn thụt lùi.
Quá bức xúc trước tình hình đó, năm 2004 một nhóm 24 trí thức gồm cả trong nước và Viêt kiều đã cùng nhau tổ chức nhiều buổi thảo luận kéo dài trong hai tháng để nhận định đúng thực trạng và đề xuất con đường ra cho giáo dục. Kết quả những buổi làm việc đó là một bản kiến nghị về cải cách giáo dục, gửi lên Trung ương, Chính phủ và Quốc hội. Thủ tướng Chính phủ và Bộ GD-ĐT lúc bấy giờ đã hoan nghênh bản kiến nghị này nhưng chưa kịp làm gì thì cấp lãnh đạo thay đổi, mọi việc trở về nguyên trạng. Sang nhiệm kỳ mới của Chính phủ, tuy nhiệm vụ cải cách giáo dục lần này được ghi rõ trong Nghị quyết Đại hội X và nhắc lại trong các nghị quyết của ba Hội nghị Trung ương sau đó, nhưng các cơ quan hữu trách không thực hiện nghị quyết. Trái lại, giáo dục đi vào xu hướng chạy theo thành tích dễ dãi, nhiều khi giả tạo, ngốn rất nhiều tiền của, công sức mà hiệu quả thấp nhưng lại được quảng cáo như là những siêu thành tích, như có người đã gọi. Vì vậy, năm 2009 nhóm nghiên cứu của chúng tôi trình lên trên một bản kiến nghị mới về giáo dục, trong đó phân tích kỹ nguyên nhân yếu kém của giáo dục, đồng thời nhấn mạnh một lần nữa sự cần thiết cấp bách phải cải cách giáo dục để đưa giáo dục thoát ra khỏi khủng hoảng.
Sự nghiệp chấn hưng giáo dục tùy thuộc rất lớn vào cuộc chiến chống tham nhũng.
____
Giáo sư có thể cho biết đôi nét nội dung các kiến nghị ấy là gì?
Nói vắn tắt là không thể trì hoãn việc cải cách để chấn hưng giáo dục. Không thể tiếp tục kiểu đổi mới hình thức mà phải lái giáo dục trở lại theo con đường cả thế giới đang đi. Giống như một ngôi nhà cũ kỹ chỉ lo sửa chữa, cơi nới linh tinh, vừa tốn kém vừa thiếu an toàn, mà không thể đáp ứng yêu cầu tiện nghi của đời sống hiện đại được.Trong bản kiến nghị chúng tôi cũng nêu nhiều vấn đề cụ thể chứ không phải chỉ nói chung chung. Nhưng quyết định làm gì và làm thế nào thì chúng tôi đề nghị cần có một tổ chức nghiên cứu kỹ càng và thông qua Quốc hội. Toàn văn bản kiến nghị trước đây có lần đã công bố trên Vietnamnet, nay đăng lại trong cuốn sách do nhà xuất bản Trí Thức phát hành nhân dịp trao giải thưởng văn hóa Phan Châu Trinh. Đặc biệt trong kiến nghị lần này chúng tôi đề nghị phải cải tổ giáo dục sau trung học cơ sở để sau 12 năm học thì học sinh có chỗ học tiếp lên hoặc nếu ra đời thì có nghề để kiếm sống rồi quay lại học tiếp, chứ không phải như hiện nay hằng năm phải chứng kiến cảnh hàng chục vạn học sinh sau 12 năm đèn sách không có chỗ học tiếp mà ra đời thì bơ vơ, trong tay không có nghề, chỉ biết lao động giản đơn. Trong khi xã hội rất thiếu thợ lành nghề, thiếu chuyên viên kỹ thuật trung cấp giỏi thì lại đào tạo quá thừa kỹ sư tồi, chuyên viên kinh tế không biết việc. Với cơ cấu đào tạo như thế mà nói xây dựng công nghiệp thì chỉ có lắp ráp, bưng bê, làm những khâu giá trị gia tăng thấp nhất, hỏi bao giờ mới giàu mạnh lên được trong thế giới kinh tế tri thức ngày nay?
____
Được biết, sau 15 lần dự thảo, ngành giáo dục đã có bản “Chiến lược phát triển giáo dục đến năm 2020”. Thưa giáo sư, trong chiến lược ấy có tiếp thu phần nào những ý kiến trong hai bản kiến nghị năm 2004 và 2009 không?
Không. Gọi là bản chiến lược nhưng thật ra là một bản kế hoạch xây dựng hoàn toàn theo ý muốn chủ quan, bất chấp khả năng thực tế. Ngay thời bao cấp mà làm kế hoạch theo kiểu đó cũng đã hiếm thấy, huống chi bây giờ đã qua hơn hai thập niên đổi mới. Những chỉ tiêu mục tiêu đưa ra phi thực tế tạo ra cảm tưởng các tác giả bản “chiến lược” chỉ cốt tuyên truyền quảng cáo, chứ có ai lại xa thực tế đến thế. Thậm chí chỉ một con tính đơn giản đã cho thấy các mục tiêu mâu thuẫn nhau, không thành một hệ thống nhất quán, rõ ràng tự bản chất đã không khả thi, dù chỉ trên lý thuyết. Rất tiếc một bản chiến lược như thế cuối cùng vẫn được thông qua. Tốn kém bao nhiêu thời gian, công sức, tiền bạc để có kết quả như vậy, đủ biết sự lãng phí và vô trách nhiệm đã đạt đến mức nào. Đồng thời cũng thể hiện một trình độ hiểu biết chuyên nghiệp rất thấp của cơ quan quản lý, lãnh đạo. Chẳng hạn khi được hỏi thế nào là một trường đại học đẳng cấp quốc tế thì các quan chức đã giải thích rất lúng túng, chứng tỏ một hiểu biết rất hời hợt về đại học, chưa nói đại học đẳng cấp quốc tế. Thảo nào chiến lược đề ra đến 2020 có ít nhất một đại học lọt vào top 200!
____
Theo giáo sư, lý do gì để nền giáo dục trì trệ đến thế, sau bao nhiêu thập niên mà vẫn luẩn quẩn với con đường cũ ấy?
Có nhiều nguyên nhân, nhưng như chúng tôi đã phân tích trong bản kiến nghị năm 2009, trước hết đó là nhận thức và quyết tâm chưa đủ từ lãnh đạo cấp cao. Từ 1996 chúng ta đã xác định đúng đắn phát triển giáo dục, khoa học là quốc sách hàng đầu, nhưng khi thực hiện thì mới thấy rằng nhận thức đó chưa thật sâu sắc cho nên không thật sự quyết tâm. Chỉ nghĩ đơn giản là tăng đầu tư cho giáo dục nhưng không thấy rằng yếu tố then chốt là xây dựng bộ máy tham mưu và lãnh đạo giáo dục. Thứ hai nữa là sự nghiệp chấn hưng giáo dục tùy thuộc rất lớn vào cuộc chiến chống tham nhũng. Cách quản lý giáo dục như thời gian qua và hiện nay phù hợp lợi ích của một bộ phận quan chức cho nên rất khó thay đổi. Chừng nào tham nhũng còn nặng thì giáo dục còn yếu kém, trì trệ. Cho nên đấu tranh chấn hưng giáo dục phải gắn liền với đấu tranh chống tham nhũng.
Có người nói đùa một cách chua xót rằng có lẽ Quốc hội phải có luật cấm con em quan chức đi du học thì may ra mới chấn hưng giáo dục được.
____
Trong đó có cả chính sách sử dụng và đãi ngộ thầy cô giáo nữa phải không, thưa giáo sư?
Vâng, chính cái bất cập trong chính sách sử dụng và đãi ngộ giáo chức là một trong những nguyên nhân trực tiếp gây ra mọi căn bệnh tàn phá giáo dục từ mấy thập niên nay. Thật ra đây không phải chỉ là vấn đề riêng của ngành giáo dục mà là chung của mọi ngành trong xã hội. Chỉ mấy năm sau ngày đất nước thống nhất, tham nhũng đã bắt đầu phát triển nhưng hồi đó còn được gọi bằng cái tên nhẹ nhàng hơn là “tiêu cực”. Có lần, được lãnh đạo hỏi làm sao chống tiêu cực, tôi đã trả lời: “Với cách quản lý như ta thì không thể chống tiêu cực được”. Bởi cán bộ công chức các cấp, lương không đủ sống thì phải xoay xở, mà đã xoay xở thì khó tránh tiêu cực. Ban đầu tiêu cực xảy ra chủ yếu ở cấp thấp nhất, sau dần dần cấp trên cũng không đủ sống, cũng phải xoay xở, và thế là tiêu cực cứ leo dần lên, từ cấp thấp nhất. Tình hình xảy ra trong giáo dục cũng tuân theo cái quy luật đó. Thầy giáo lương không đủ sống thì phải kiếm thêm thu nhập mà dễ nhất là bằng cách dạy thêm, luyện thi, v.v… nhiều khi phải làm cái việc giống như là bán chữ nghĩa của mình để sống. Việc trái lương tâm, không ai thích làm, nhưng không còn cách nào khác. Mà ngẫm ra đối với xã hội thế cũng hợp lý thôi, còn hơn là bỏ nghề, thì trẻ em học ở đâu…? Điều nghịch lý là chính vì bị trả lương bất công, buộc phải bươn chải để tự cứu mà nay một số khá đông thầy giáo đã có thu nhập khá. Họ đều đã tự cứu được, nhưng cái giá phải trả thật quá đắt: giáo dục xuống cấp, mà phí tổn ngày càng cao vì học sinh phải học thêm lu bù. Đặc biệt đại học tụt hậu thê thảm, lại biến thành một ngành kinh doanh siêu lợi nhuận.
____
Và đó cũng là lý do để con của phần lớn các quan chức hiện nay đều ra nước ngoài học…
Nói đúng hơn, không phải vì thấy chất lượng giáo dục trong nước quá kém nên không ít quan chức gửi con em ra nước ngoài học. Ngược lại, nhiều người còn cho rằng không chừng vì con em các quan chức mấy ai học trong nước cả nên giáo dục mới ít được quan tâm. Có người nói đùa một cách chua xót rằng có lẽ Quốc hội phải có luật cấm con em quan chức đi du học thì may ra mới chấn hưng giáo dục được.
____
Vậy theo đánh giá của giáo sư, cứ như hiện nay thì bao giờ giáo dục mới chuyển biến được? Hay phải đợi cú hích thần kỳ nào đó thì nó mới thoát khỏi tình cảnh trì trệ?
Điều đó không ai nói trước được. Chừng nào giáo dục còn bị các lợi ích nhóm chi phối, chừng nào tham nhũng còn nặng thì khó có sự thay đổi đáng kể. Cách đây năm năm còn nhiều hy vọng vì hồi ấy cả Đại hội Đảng và nhiều hội nghị Trung ương cũng đều đề ra và nhắc tới nhiệm vụ cải cách giáo dục. Mới đây thôi, hồi tháng 9-2010, trong diễn văn chào mừng giáo sư Ngô Bảo Châu, Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng cũng đã nhấn mạnh sự cần thiết cấp bách phải cải cách giáo dục mạnh mẽ, toàn diện, triệt để. Đến tháng 11, tôi gặp riêng ông Bộ trưởng GD-ĐT để cố gắng thuyết phục ông nên nhân cơ hội này nhận lĩnh trách nhiệm lịch sử khởi động công cuộc cải cách giáo dục mà Thủ tướng đã hứa hẹn. Nhưng đến nay vẫn im ắng, cỗ máy giáo dục già nua cổ lỗ vẫn tiếp tục ì ạch vận hành.
____
Xin cảm ơn giáo sư về cuộc trò chuyện này.
Xem thêm:
