Trong ca dao Việt Nam, tình yêu nam nữ, ân nghĩa vợ chồng… là cảm hứng chủ đạo, chiếm tỷ lệ cao nhất. Biết bao cung bậc, sắc thái. Tình cờ thoáng gặp, tơ thương vương lòng, nhớ nhung xa cách, lo lắng gìn giữ, thủy chung đôi bờ, ước nguyện không thành, giấu mình kỷ cương, thương đau lặng lẽ, nổi loạn bất cần… Ôi bao lý lẽ con tim. Thật khó phán xét theo luân lý đạo đức Nho gia áp đặt. Bao tình cảm vui buồn, bao cười khóc tự nhiên, bao giãi bày khuất lấp… thổ lộ bao phần làm ca dao Việt vừa tự sự mộc mạc vừa trữ tình sâu sắc. Tiếng lòng người như sông nước vỗ bờ. Mỗi con thuyền đều phận lối đi riêng. Mỗi bến đợi cứ chao mình trở gió. Theo năm tháng ai hiểu sao thì tùy.
Dù trong môi trường sống bất cập, biết bao con mắt bề trên giám sát, mắt kẻ dưới soi mói dèm pha, người con gái Việt dậy thì chớm yêu… thường rất phóng túng đến ngang tàng. Nhưng vẫn khéo tinh tế. Yêu nhau cởi áo trao nhau – Về nhà dối mẹ qua cầu gió bay. Nói dối thì không tốt. Ngày nay, ta gọi đó là kiểu nói dối trắng… Thật thương quý tim trần. Khôn cả đời mà dại một giờ. Hay dại cả đời mà chợt khôn một phút… Chẳng hiểu… nhưng biết ấy là tim yêu. Yêu chân thành sao còn lỗi phải.
Nếu gặp được những chàng trai say tình chân thật, theo kiểu Ước gì anh lấy được nàng… hay kiểu dạm hỏi từ xa đến gần của chàng trai tát nước đầu đình… thì phúc duyên quý lành. Đáp lại ngạc nhiên… đến tự nhiên… ở những cô gái. Chẳng những làm duyên lặng lẽ Thò tay mà ngắt ngọn ngò – Thương anh đứt ruột giả đò ngó lơ… mà còn dám mạnh mẽ dứt khoát: Chàng về thiếp cũng theo về – Mẹ chàng chặn cửa thiếp leo xà nhà. Ghê gớm cho gái Việt… những khi yêu. Ấy là tình yêu mộc mạc mà đằm thắm, tinh tế mà hết lòng. Hai tay cầm bốn lạng vàng – Cha mẹ bảo bỏ… em bỏ… bảo bỏ chàng… em không. Thật may mắn duyên trời, lòng người hài hòa. Tình anh như nước dâng cao – Tình em như dải lụa đào tẩm hương.
Không phải hoa yêu thương nào cũng kết quả hôn nhân. Và ngược lại, không phải hôn nhân nào cũng dựa trên nền tảng yêu thương. Nếu có được, âu cũng phúc lành may mắn. Nhất là phận gái, tùy thuộc bao điều. Tại gia tòng phụ, xuất giá tòng phu. Biết bao lòng đau kịp – không, còn – mất… dở dang. Em có chồng anh tiếc lắm thay… Sao anh không hỏi những ngày còn không? Trách nhẹ nhàng mà ứa tràn nước mắt, lỡ dở cả tình ta. Ấy là chân lý thực lòng. Nguyên nhân nào dẫn đến hôn nhân nàng đang gánh chịu… Thôi thì, gái – đã có chồng, chấp nhận lẽ thường. Mong sao trong ấm ngoài êm. Phận thiếp đã vậy nắng đêm lắng lòng. Nói như ngôn ngữ thơ hiện đại, một cô bạn gái vùng quê với mối tình chớm hé mà không thành đôi lứa. Em đã xa rồi một kiếp hoa – Chừng mười năm nữa sẽ lên bà – Đò xưa, buồm cũ, rời bến cũ – Vẫn chở đầm khoang hương ổi xa (Trần Đăng Thao).
Người phụ nữ tồn tại bởi cảm nhận nỗi đau của mình. Càng cảm nhận, nàng càng có thể cảm thấy được yêu và khát khao làm sao thể hiện. Thường những bài thơ than thân, khóc người, thương mình… do chị em làm ra dễ làm ta cảm động. Phải chăng phải tội… trời sao làm em mãi đẹp lại thêm buồn. Đâu là một người cho riêng em – một cá thể độc đáo, một vũ trụ riêng không lặp lại bao giờ (Eptusenko)… nhận ra, khát khao, trọn vẹn. Hỏi nhà thơ nữ Bungari B.Dimitơrôva… chỉ thấy nụ cười lặn sâu trong giọt nước mắt đêm thâu. Không có người đàn ông nào – Lại có thể đơn chiếc – Bằng một người đàn bà lẻ đơn.
Tuổi thanh xuân tha thiết yêu đương. Nhưng chẳng có quyền yêu và được yêu. Kỷ cương phong kiến độc đoán, triết lý và luân lý Khổng Mạnh như những sợi dây tinh thần trói buộc con người. Áo mặc không qua khỏi đầu… phu quyền, phụ quyền, nam quyền, tộc quyền, thần quyền… trói chặt. Người phụ nữ chẳng biết gì là quyền con người, sự tự do, có đâu đến cái gọi nữ quyền… nên mãi nằm trong khuôn tứ đức tam tòng… Thân em như hạt mưa sa – Hạt vào đài các, hạt ra ruộng cày. Hạt mưa trong trắng mà đầy lo lắng trong cơ chế quyền hành ở chàng, ở anh… không dung luyến ái tự do, có gì đâu cho nàng, cho em… Bị áp lực nặng nề, thật khó dám tự mình yêu và khó cảm nhận được tình yêu từ người khác.
Tình Yêu là biểu hiện của văn hóa tinh thần. Không có Tình Yêu Thương làm nền tảng, tỏa rộng chan hòa, liên kết giữa nam và nữ, chàng và nàng, anh và em, vợ và chồng… thì khó có tương hợp tâm tình, hạnh phúc bền lâu. Họa chăng và cũng may thay, còn có đạo lý tình nghĩa mà người Việt vốn xem trọng. Dù bao xích mích, nợ đời vẫn không thể bỏ. Chồng gì anh, vợ gì tôi – Chẳng qua là cái Nợ Đời của nhau. May mắn hơn, biết tính toán, chút tâm tình, sao yên ổn. Vợ chồng là nghĩa ở đời – Ai ơi chớ nói những lời thiệt hơn. Chính cái nghĩa ấy tạo nên cái gọi là quan hệ tình cảm thủy chung, phù hợp với những quan niệm đạo đức nhất định, được coi là hợp lẽ phải, làm khuôn phép xử thế…
Trong chế độ tảo hôn, chưa vấn tóc gọn, chưa chín tuổi cài trâm… em đã sang ngang, về với nhà chồng. Và cứ thế… Nhanh như chớp… Thật mắn đẻ… Lấy chồng từ thuở mười ba – Đến nay mười tám thiếp đà năm con. Nói thêm chút… Ra đường thiếp hãy còn son cho trữ tình lãng mạn, mà đau đau an phận. Về nhà thiếp đã năm con với chàng. Dù sao cũng yên phận may mắn. Gọi là sống mà lo Nuôi đủ năm con với một chồng. Còn phận mình… ai nuôi… Chẳng sợ gì hơn… chuyện quá lứa lỡ thì… Ai rước đi được “cục nợ” là cả nhà may mắn.
Có cô chưa phát tiết xuân thì, xuất giá tòng phu mà chồng dửng dưng coi như đứa trẻ. Rồi may thay, cái gì đến cũng đến, huống hồ là chuyện vợ chồng… Nàng vừa đến độ tuổi, tình hình chợt khác hẳn, thay đổi lớn xảy ra trong hai người, xáo động cả vật cảnh chung quanh. Lấy chồng từ thuở mười lăm – Chồng chê tôi bé chẳng nằm cùng tôi – Đến năm mười tám, đôi mươi – Tôi nằm dưới đất, chồng lôi lên giường – Một rằng thương, hai rằng thương – Có bốn chân giường, gãy một, còn ba!… Có vẻ chậm một chút… nhưng niềm vui… khó nói ra.
Ca dao từng nói đến chuyện có vẻ lạ lùng. Gió sao gió mát sau lưng – Dạ sao dạ nhớ người dưng thế này. Nhớ là đặc sản của thương yêu. Càng nhớ càng thương. Càng thương càng nhớ. Tim lăn đường mòn… nhớ thương… thương nhớ… Đẹp mà đau. Ấy là quyền con tim. Còn quyền thực ở đời… Mấy ai có quyền tự mình lựa chọn, định đoạt cho chính mình. Người con gái chẳng biết mặt người mình lấy, nghe trào lộng mà đầy chua xót. Lấy chồng chẳng biết mặt chồng – Đêm nằm tơ tưởng nghĩ ông láng giềng. Cứ tưởng nói quá… nhưng đó là thiệt… thiệt khó nói ra… nói ra thì cười. Cười mình, cười người, người cười… Chẳng trách sau này, giới mày râu hay cười – dù chẳng biết cười mình hay cười người… đến thành ca dao hiện đại: Vợ là cơm nguội ở nhà – Nhưng là đặc sản cho cha láng giềng.
Biết sao được… Người phụ nữ nào chẳng muốn yêu thương chồng con. Nhưng chẳng may lấy phải chồng mình chẳng bao giờ mến yêu thì làm sao mà yêu chẳng đặng… Chuyện một duyên hai nợ ba tình… mà trái duyên, nặng nợ, nhạt tình… Tiếc thay da trắng tóc dài – Bác mẹ gả bán cho người đần ngu – Rồng vàng tắm nước ao tù – Người khôn ở với người ngu nặng mình. Nỗi đau này chẳng phải của riêng ai. Biết bao cảnh cọc cạch chồng thấp vợ cao – Như đôi đũa lệch so sao cho bằng. Chồng mà em lấy cho qua lần thì thôi… có thể may mắn là kẻ Vai mang túi bạc kè kè – Nói bậy nói bạ người ta nghe rầm rầm… nên dại gì mà em chẳng biết vờ nghe theo. Có thể chẳng may… chỉ là một ông lão móm… nói chẳng ra hơi, còn đâu cuồng nhiệt chuyện tòm tem… Ôi cái sự ông tơ bà nguyệt. Chồng em vừa xấu vừa đen – Vừa kém con mắt vừa hèn chân đi – Chồng em rỗ sứt rỗ sì – Chân đi chữ bát mắt thì ngưỡng thiên. Ông chồng ràng buộc đời em bằng tập tục lễ giáo. Em bị ép gả… Em tự nguyện – buộc thế… Liệu có yêu thương được chồng… Đâu là chàng tình xưa nghĩa cũ, từng hò hẹn, thề nguyền… Vì bác mẹ, chẳng mối manh, bao trắc trở, hóa dở dang. Dẫu lìa ngó ý còn vương tơ lòng. Chẳng dám được quyết liệt như một nàng nào đó. Ví dù thầy mẹ có đan rọ thả trôi – Thả trôi thì thả, lòng tôi vẫn thương chàng. Còn hầu hết chẳng ai dám cưỡng lại tập tục. Cứ lấy chồng, theo chồng… dù mình không yêu… như có một nàng. Hai tay cầm hai quả hồng – Quả chát phần chồng quả ngọt phần trai – Đêm nằm vuốt bụng thở dài – Thương chồng thì ít thương trai thì nhiều. Mới nghe qua… sao mà khó chịu… Rành rành là cách ăn ở của người thiếu chính chuyên, cần đem ra chê bai, giễu cợt, làm gương cho khách hồng quần. Bất chợt ngẫm lại, lòng thấy đau đau, liệu mình có quá khắt khe đến độ thiếu công bằng, mất cả bao dung thấu cảm, sao kết án yêu thương rất thật. Đâu là danh nghĩa pháp lý, đâu là tình cảm tâm trí riêng mình. Đâu là bao vật việc cứ mãi lấp đầy, cho cuộc sống gọi là đủ mà tâm hồn trống rỗng. Đâu là vụt bay… để lại khoảng trống… biết khát khao hướng vọng…
Dù là không yêu, vẫn không hề ghét bỏ. Nàng vẫn dành cho chồng một trái – dù là trái hồng chát. Không yêu… chẳng có nghĩa là cực đoan ích kỷ, chẳng mảy may tình cảm lại tính toán thiệt hơn. Không yêu vẫn dành cho anh chồng một chút tình thương. Hai quả hồng, nàng đem cho cả hai. Riêng thân mình, chẳng dành cho mình một chút gọi là. Thương người đến quên thân mình. Ấy là đức hy sinh, nhân hậu – bản tính tự nhiên ở tấm lòng phụ nữ. Chẳng hề nghĩ về mình, bất chợt nghĩ về mình, sao ái ngại, thương thương…
Ấy chuyện một thời. Trai năm thê bảy thiếp – Gái chính chuyên một chồng. Chuyện ngày xưa chắc đã qua rồi. Chuyện ngày nay đã khác. Khác như thế nào, ta không biết được… Thử hỏi lại những nàng gái ngày nay… Hỏi nàng rồi, nàng biết hỏi lại ai… Thôi tay hoa, nụ hồng, quả đào… cứ thơm bay hương sắc, cười cười không nói…
- Xem thêm: Yêu và thương…
Người xưa hay người nay… thì vẫn là Người. Bình dân hay bác học, cổ điển hay hiện đại… vẫn nằm sâu trong tâm thức. Biểu hiện như thế nào còn tùy cảnh tùy người. Hiểu biết thấu cảm như thế nào còn tùy thuộc một tấc lòng, một mắt xanh, một tầm triết mỹ. Quả cau nho nhỏ miếng trầu hôi – Này của Xuân Hương mới quệt rồi – Có phải duyên nhau thì thắm lại – Đừng xanh như lá bạc như vôi (Hồ Xuân Hương). Có phải người phụ nữ đã khám phá ra sự nuôi dưỡng lòng yêu thương.
Nói về tín ngưỡng phồn thực, tính dục – tình yêu dưới góc nhìn văn hóa triết mỹ… còn khó hơn nói về Thượng đế. Thẩm mỹ tình yêu có những biểu hiện đặc trưng vừa chịu ảnh hưởng của cộng đồng vừa mang nét đẹp riêng tự thân. Ấy là sự thân mật của hai tâm hồn, là bản khế ước thầm lặng hài hòa chân thiện mỹ, là cảm hứng chủ đạo của nghệ thuật, là bản chất của sự sống mãi sinh sôi nảy nở, là cái Đẹp mãi tái sinh tái tạo. Duyên thầm duyên lẫn vào trong. Còn ai trời phú duyên bong ra ngoài. Nét duyên dáng trong sức sống tràn đầy. Biết sống hạnh phúc mình sẽ có duyên hơn. Trời cuối thu rồi… em tìm thấy gì… trong giọt sương đưa…
