Tháng Tư. Vài cơn giông đã qua. Rừng núi một lần nữa tăng thêm sức mạnh, đua nở trăm hoa. Nắng dài ngày cho mùa lấy mật. Ong ruồi, ong thế đóng trên cành. Ong ruồi bé nhỏ, hiền lành, tổ cũng nhỏ, mật vào loại quý. Ong thế hung dữ, tổ lớn hơn. Ong bộng đóng tổ trong hốc cây, ong lỗ đóng tổ dưới lòng đất. Trăm hoa cung cấp mật cho ong. Hoa sim ở gò, ở trảng, xen lẫn cả trong tranh, đế, màu tím đậm. Hoa chàm màu trắng cánh tím. Hoa bằng lăng màu tím nhạt. Hoa sồi, hoa giấy, hoa lành ngạnh màu sẫm. Dây cổ rùa cũng có nhiều hoa cho mật.
Tổ ong mật
Tháng Năm, tháng Sáu mùa mật rộ. Người lấy ong mang gói cơm, bầu nước và cái mo cau chằm hình chữ nhật, chờ ở bờ suối, ở các vạt rừng. Mỗi bước đi ngẩng lên nhìn trời, nhìn mây, tìm một lằn chỉ giăng ngang. Mặt trời đã lên. Quay lưng lại mặt trời. Căng mắt nhìn theo hướng đông tây mà theo dõi. Nắng trong ngần, trong suốt. Mây trời trắng nõn như dán vào mắt, lướt trên tấm lụa xanh. Một điểm thấp thoáng xuất hiện trên nền mây và vụt tắt: một đường ong bay. Thêm một đường ong bay. Con ong mất hút trên ngọn cây ấy. Tìm đến và chờ đợi. Lại những đường ong bay. Con ong lại mất hút. Cứ như thế người lấy ong căng mãi mắt ra, đánh dấu, đi tới. Thường thì con ong bay thấp là tổ còn xa, con ong bay cao là tổ đã gần. Cuối cùng, người lấy ong đã tìm thấy tổ ong.
Xem thế cây và chiều gió xong, bó một trái khói. Tranh khô bên trong, lá cây tươi bên ngoài. Tranh khô cháy nhưng lửa không đủ thoáng để bùng lên, lửa ngún vào lá tươi xông khói mù mịt. Ong không chịu được khói, lả tả rớt xuống. Phải xông từ từ. Nếu xông nhiều khói quá ong đùn cục rớt xuống, có thể trúng người, người bị ong đốt. Bây giờ gạt những con ong còn lại, cắt lấy tổ cho vào thùng mo. Vài con ong say khói, bò lê lết trên tổ, mật dính vào cánh không bay lên được, trông chúng thảm thương như những người lính bại trận để mất đồn lũy.
Mật ong tươm ra keo kết trong thùng mo. Bẻ lấy một miếng con non chấm mật cho vào miệng. Con non bùi ngận, mật ong ngọt thanh. Miếng bã sáp dẫu đã nhai không bỏ. Sáp sẽ nấu đổ thành chén vàng mịn. Một thời các nhà giàu tranh nhau hơn kém ở bộ đèn thau lớn, cặp sáp cắm trên đó cũng phải lớn, phải loại sáp thật vàng mới xứng.
Mật ong tự nhiên
Chợ Phiên Thứ ở Tuy An, một chợ trung chuyển giữa hai vùng đồng bằng và miền núi khoảng năm 1970 về trước có mặt hàng đặc biệt là những tổ ong còn nguyên, đầy mật. Người mua hoàn toàn yên tâm, tin cậy, không lo sợ mua lầm mật pha, mật giả.
Ong có ích với người nhưng công lao của nó không được ghi nhận đúng mức. Việc bắt hoa tìm mật, nhiều khi giúp cho cây kết quả lại bị đem ví với hành động thiếu đứng đắn:
Vườn xuân hoa nở đầy giàn
Ngăn con ong lại kẻo tàn nhị hoa
Nhưng ai nói gì thì nói, con ong cứ lặng lẽ làm mật. Thật ra thì nó làm mật cho nó, con người tước đoạt, bảo rằng nó làm mật dâng đời! Vài loại ong không có mật là ong vò vẽ, ong lá… Riêng ong vò vẽ cũng cho ta món ăn ngon. Đốt tổ ong, lấy những con non đem xào làm thức nhắm. Đem lăn bột chiên bơ càng khoái khẩu hơn nữa.
Trần Sĩ Huệ