Cho dù đang là mùa mưa sụt sùi ở xứ Huế, hay đang là mùa đông tuyết trắng ở xứ người, cũng không ở đâu mà cái rét mướt, cái thê lương lại da diết đến nhức buốt như ở những làng quê miền Trung. Cha tôi đi cày bùn ngập đến tận gối, mẹ tôi đi cấy mong manh một chiếc áo rách trên lưng, tôi đi học chân không dầm nước bạc… ai cũng mong được sớm về nhà để chui vào bếp.
Không có một lò sưởi sơn trắng với ly rượu mạnh trong tay, không có chăn bông nệm mút bên cạnh những ô cửa kính đóng kín, chỉ có mồ hóng đen xỉn, chỉ có rơm rạ và tro trấu, nhưng bếp nhà tôi lúc này ấm nóng như một trái tim, ở đó cái rét mướt, cái thê lương như những guốc dép bị bỏ lại bên ngoài thềm nhà. Lửa ủ mình trong trấu được rơm rạ đánh thức cháy bùng lên.
Những bàn tay tê cóng, những đôi chân nứt nẻ, được hơi nóng của lửa vuốt ve, chỉ trong chốc lát đã trở lại với công việc bình thường. Cha tôi đem một vài con cá bắt được trong ruộng cày ra giếng, mẹ tôi đi đong gạo nấu cơm, tôi đi bẻ măng hái rau. Rồi đó, bên ngoài trời mưa thì mặc trời mưa, gió rét thì mặc gió rét, cơm nóng canh sốt vẫn cứ được bày ra ngay trong bếp, bên cạnh ngọn lửa vẫn đang cháy không thôi do mẹ thỉnh thoảng vẫn tiếp thêm rơm vào. Bữa cơm nhà nghèo, xin được để dành cho Tản Đà mô tả:
Cơm dưa muối khó khăn mới có
Của không ngon nhà khó cũng ngon
Khi vui câu chuyện thêm dòn
Chồng chồng vợ vợ con con một nhà.
Không phải lúc nào đi cày cũng bắt được cá, nhưng bữa cơm không vì thiếu cá mà trở nên nhạt nhẽo. Bởi vì, gần như suốt mùa đông, lúc nào bên cạnh bếp cũng có một hũ mắm cua chua và mặc dầu bị chế nhạo là húp mắm cua nhọn mỏ, nhưng với tôi cái món mắm quê mùa này vẫn cứ là một thứ nước chan tuyệt hảo, nhất là khi bụng đói với một chén cơm nguội.
Dĩ nhiên mắm cua phải làm bằng cua, một thứ cua đồng mỏng vỏ nhiều thịt mà bà tôi bảo là được sinh ra từ rạ mục. Cua do mẹ tôi bắt ở các bờ ruộng sau khi cấy xong và cũng có lúc do cha con tôi đi xúc trong những ngày trời lụt. Cua bám đầy các bờ cỏ, chỉ cần vục cái rổ có hình một nửa mặt trăng xuống nước, rồi giậm chân bạch bạch là cua chui tuột vào rổ. Chưa tới nửa buổi đã có cả một đụt đầy. Những con cua cái màu vàng gạch, cua đực màu tím bồ quân, sau khi rửa sạch bằng cách xóc xóc như sàng sảy, được lần lượt cho vào cối. Cha tôi giã, mẹ tôi trộn, chỉ vài mươi chày là cả lũ cua tội nghiệp đã nát nghếu như tương. Cha tôi ngưng chày để mẹ tôi thêm nước vào cối. Bà lại trộn rồi dùng chén múc đổ trên sàng bên dưới có một cái thau đang hả họng ra, chờ cái thứ nước sền sệt màu cà phê sữa tong tong chảy xuống. Cối cạn nước, bà dùng khăn vải tóm hết xác cua vắt lại một lần nữa, thêm muối. Vậy là xong cái việc mà người ta cầu kỳ gọi là công đoạn chế biến.
Cái thứ nước giống như màu đất sét pha loãng ấy được mẹ cẩn thận rót vào hũ, lấy lá chuối khô bịt lại trước khi dùng một viên gạch đè lên để mèo chuột khỏi cắn phá. Hũ mắm được “dần” bên cạnh ông táo bằng đất, để hơi nóng của tro làm cho mau chua. Mẹ không sợ tanh, chỉ sau ba bữa đã húp thử ngon lành, nhưng cha con tôi thì nhất định phải đun chín và thêm thật nhiều ớt, càng làm cho cái chất thịt của lũ cua đồng trở nên thơm ngon, cay nồng đến chảy nước mắt.
- Xem thêm: Nghe tiếng kêu… bìm bịp!
Nhưng kìa, sau khi giã xong, cha tôi lại ra vườn chặt sát gốc một cây chuối non đem vào. Mẹ tôi hiểu ý đã chừa sẵn một trã nước cua tươi. Bà đun lên, còn cha thì thái chuối thật mỏng, tôi đi cắt lá gừng. Nước cua đun sôi kết lại thành dề được nêm lá gừng non thơm phức. Cơm được mẹ xới lưng chén, chuối chát thái mỏng gắp bỏ lên, chan nước cua đầy gạch vào rồi cứ thế mà lua. Lua là cách ăn bị chê thô tục nhưng với một món ăn dân dã như thế thì không thể ăn nhỏ nhẻ kiểu cách mà ngon được.
Bây giờ, bao nhiêu thuốc trừ sâu đã làm cho họ hàng nhà cua ở đồng ruộng gần như bị tận diệt. Tôi mơ màng nhớ lại cái mùi hương mộc mạc của mắm cua, có vẻ như đó là mùi của đất ruộng, của bông lúa và có cả mùi khói bếp đun bằng rơm rạ.
Cơm nấu bằng lửa rơm rất dễ sống sít hay khê cháy, nhất là những cô dâu được cưới về từ thành thị. Bà tôi là người nấu cơm ngon nhất vì một lẽ dễ hiểu, bà đã có những bảy mươi năm kinh nghiệm. Miếng cơm cháy từ nồi đất của bà không một nhà hàng năm sao nào có thể bắt chước được. Nó vàng rộm, giòn tan và thơm như khoai lùi, bắp nướng. Nó sẽ tan trong miệng sau khi đã nhảy múa rào rạo giữa hai hàm răng chắc khỏe. Nó luôn luôn là phần thưởng cho đứa cháu yêu.
- Xem thêm: Mái nhà năm xưa
Trong cái bếp chiều đông ấy mà có một con cá lóc nướng trui ăn với mắm me còn tuyệt hơn nữa. Hay một vài con cá rô xé nhỏ đâm với é quế, chuối chát và me non, thêm một chút rượu trong khi trời mưa thì không còn gì bằng.
Giờ, đang là buổi chiều của cuộc đời, tiếc là không còn cái bếp lửa ấy nữa.
