Nếu Bài 1 đặt dấu hỏi về giá trị tấm bằng và Bài 2 giải mã cuộc đua kỹ năng cùng khoảng cách thu nhập theo giới, thì Bài 3 này là câu chuyện tiếp theo: thị trường lao động Việt Nam đang bước vào một giai đoạn mà công nghệ, trí tuệ nhân tạo (AI) và tái đào tạo trở thành nền tảng sống còn.
Báo cáo “Returns to Education” của Tổ chức Lao động Quốc tế (ILO) cho thấy, những biến động 6 năm qua không chỉ dừng ở mức thu nhập và bằng cấp, mà còn mở ra một bản đồ nghề nghiệp mới, nơi kỹ năng số, kỹ năng phân tích và khả năng thích ứng đóng vai trò quyết định.
Cơ cấu việc làm đang dịch chuyển
Trong giai đoạn 2016–2022, tỷ trọng lao động phi chính thức làm các công việc trung cấp tay nghề tăng mạnh, gần ngang khu vực chính thức. Nhiều ngành nghề từng “ngoại vi” giờ trở thành tâm điểm tuyển dụng: thương mại điện tử, logistics, chăm sóc sức khỏe, năng lượng tái tạo, dịch vụ kỹ thuật.
Ngược lại, một số ngành dễ tự động hóa – như sản xuất hàng loạt, nhập liệu thủ công, dịch vụ lặp lại – đang thu hẹp cơ hội, buộc người lao động phải dịch chuyển nghề hoặc bổ sung kỹ năng mới.
Kỹ năng tương lai: Số hóa, phân tích và thích ứng
ILO nhấn mạnh ba nhóm kỹ năng nổi bật sẽ định hình thị trường lao động Việt Nam:
- Kỹ năng số – từ thao tác phần mềm quản lý tới vận hành hệ thống tự động.
- Kỹ năng phân tích và giải quyết vấn đề – đặc biệt trong bối cảnh dữ liệu lớn (big data) tràn vào doanh nghiệp.
- Kỹ năng mềm nâng cao – giao tiếp, hợp tác đa văn hóa, quản lý thay đổi.
Xu hướng skills-based không còn là lựa chọn của riêng doanh nghiệp lớn. Ngày càng nhiều công ty vừa và nhỏ bắt đầu xây dựng “bản đồ kỹ năng” (skills map) để tìm đúng người – đúng việc, giảm chi phí tuyển dụng sai.
AI – Đồng minh mới của doanh nghiệp và người lao động
AI đang âm thầm thay đổi cách doanh nghiệp và người lao động tiếp cận việc làm và đào tạo:
- Với doanh nghiệp: AI giúp phân tích dữ liệu nhân sự để dự báo nhu cầu kỹ năng, xác định khoảng cách kỹ năng (skill gap) và thiết kế lộ trình upskilling phù hợp cho từng nhóm nhân viên. Một số nền tảng còn gợi ý chiến lược tuyển dụng dựa trên xu hướng thị trường trong 6–12 tháng tới.
- Với người lao động: AI hỗ trợ học tập cá nhân hóa – từ khóa học ngắn hạn về kỹ năng số đến mô phỏng tình huống công việc thực tế. Điều này đặc biệt quan trọng với lao động ở khu vực phi chính thức, giúp họ tiếp cận đào tạo chất lượng cao với chi phí thấp hơn.
Tái đào tạo và nâng cấp kỹ năng: Không chỉ là khẩu hiệu
Khi công nghệ thay đổi nhanh, “reskilling” (tái đào tạo) và “upskilling” (nâng cấp kỹ năng) không thể chỉ là chương trình một lần rồi thôi. Doanh nghiệp cần thiết lập cơ chế đào tạo liên tục, tích hợp đánh giá kỹ năng định kỳ để kịp thời điều chỉnh.
Người lao động, thay vì chờ được đào tạo, phải chủ động “đọc” thị trường, tìm hiểu kỹ năng nào đang lên giá và đầu tư cho bản thân. Trong bối cảnh AI phát triển, tốc độ học và khả năng thích ứng sẽ phân biệt người dẫn đầu với kẻ tụt lại.
Hàm ý chính sách – Hạ tầng kỹ năng cho nền kinh tế số
ILO khuyến nghị Việt Nam cần:
- Xây dựng hệ sinh thái đào tạo mở: kết nối nhà nước – doanh nghiệp – cơ sở giáo dục để rút ngắn khoảng cách giữa kỹ năng được dạy và kỹ năng thị trường cần.
- Bảo vệ nhóm lao động dễ bị thay thế: hỗ trợ tài chính, tư vấn nghề nghiệp, đào tạo lại.
- Đưa kỹ năng số vào chương trình phổ thông và dạy nghề: giúp thế hệ mới không bị tụt lại khi bước vào thị trường lao động số hóa.
Kết – Đường đua mới đã mở
Trong kỷ nguyên AI, thị trường lao động không còn ưu tiên những ai học lâu nhất, mà là những ai học đúng và học nhanh nhất. Tương lai sẽ ưu ái những người biết kết hợp kỹ năng, công nghệ và khả năng thích ứng – để không chỉ sống sót, mà còn dẫn đầu.
Nhìn lại cả ba bài của series, thông điệp chung là rõ ràng:
- Bài 1: Bằng cấp không còn là bảo chứng tuyệt đối.
- Bài 2: Kỹ năng thực tế và khoảng cách giới quyết định vị thế trên thị trường.
- Bài 3: Tương lai thuộc về những ai biết học liên tục và tận dụng công nghệ để phát triển kỹ năng.