Haveli là một ngôi nhà phố hay biệt thự truyền thống có ý nghĩa lịch sử và kiến trúc ở Ấn Độ, Pakistan, Nepal và Bangladesh.
Từ “haveli” có nguồn gốc từ tiếng Ả Rập hawali, có nghĩa là “chia tách” hay “không gian riêng tư” được phổ biến rộng rãi dưới triều đại Mughal và không có bất kỳ sự liên hệ kiến trúc nào.
Sau đó, từ “haveli” được sử dụng như một thuật ngữ chung cho nhiều kiểu thức kiến trúc để chỉ các khu biệt thự, nhà phố và điện thờ khác nhau của địa phương thấy ở Ấn Độ, Pakistan, Nepal và Bangladesh.
1. Sân trong là một đặc điểm phổ biến chung của các ngôi nhà ở miền Nam Á, cho dù đo là những biệt thự hoặc các ngôi nhà trang trại/đồn điền.
Các ngôi nhà có sân trong truyền thống của vùng Nam Á bị ảnh hưởng bởi các nguyên tắc cổ xưa của Vastu Shastra, cho thấy tất cả các không gian đều xuất hiện từ một điểm duy nhất là trung tâm của ngôi nhà.
Bằng chứng khảo cổ sớm nhất về các ngôi nhà với sân trong ở vùng đất này có niên đại từ năm 3300 trước Công nguyên.
Những ngôi nhà truyền thống vùng Nam Á được xây xung quanh một cái sân trong, và tất cả các hoạt động gia đình đều xoay quanh chowk tức cái sân trong này.
Ngoài ra, sân trong còn thích hợp để đón nắng và tạo sự thông thoáng cho ngôi nhà ở vùng khí hậu nóng và khô của địa phương.
Vào thời kỳ Trung cổ, thuật ngữ haveli lần đầu tiên được giáo phái Vaishnava/tín ngưỡng thờ thần Vishnu sử dụng ở Rajputana để chỉ những ngôi đền của họ ở Gujarat dưới triều đại Mughal và vương triều Rajputana.
Thuật ngữ chung haveli cuối cùng đã được dùng để chỉ những căn nhà phố và biệt thự/khu nhà lớn của tầng lớp thương gia.
2. Đặc điểm
– Các khía cạnh văn hóa xã hội: Các chowk/sân trong đáp ứng như là trung tâm cho các lễ tế và việc cung bái khác nhau. Cây húng quế tulsi thiêng liêng được đặt ở nơi đây và được cúng hàng ngày để mang lại sự thịnh vượng cho ngôi nhà.
– Bảo mật và sự riêng tư: Chowk đôi khi chia thành các khu vực riêng biệt dành riêng cho nam giới và nữ giới, đáp ứng nhu cầu riêng tư cho từng nhóm.
– Khí hậu: Xử lý không gian mở trong thiết kế xây dựng để ứng phó với khí hậu địa phương. Không khí chuyển động do sự khác biệt nhiệt độ được tận dụng để thông gió tự nhiên cho tòa nhà.
– Các hoạt động khác nhau vào những thời điểm khác nhau: Việc sử dụng sân trong vào ban ngày, chủ yếu dành cho phụ nữ thực hiện những công việc của mình và tương tác với các phụ nữ khác trong không gian mở riêng biệt. Các khu nhà lớn/biệt thự của tầng lớp thương gia có nhiều hơn một chiếc sân trong.
– Khớp nối không gian: Trong Mor chowk, cung điện kinh thành/Udaipur, khái niệm về sân trong là một sảnh lớn để nhảy múa. Tương tự, trong các haveli, sân trong có nhiều chức năng, thường được sử dụng cho đám cưới và các dịp lễ hội.
– Vật liệu: Gạch, sa thạch, cẩm thạch, gỗ, thạch cao và đá granite là các chất liệu thường được sử dụng. Các kiểu thức trang trí thường chịu ảnh hưởng bởi nhiều truyền thống và văn hóa địa phương khác nhau.
Tất cả các yếu tố đó cùng góp phần hình thành một hàng rào và để cho các chowk được cảm giác an toàn. Các hình thức kiến trúc được áp dụng để xây dựng haveli đã phát triển nhằm thích ứng với khí hậu, lối sống và chất liệu sẵn có.
Ở những vùng khí hậu nóng, nơi làm mát là điều cần thiết. Sân trong tạo cho luồng không khí thông thoáng và điều hòa làm mát được coi là thích hợp nhất và ở những vùng mưa, ở đó ngôi nhà được xây dựng để giữ cho khô ráo chống không khí ẩm.
Nó hoạt động như một kỹ thuật che bóng hoàn hảo, đồng thời cho phép ánh sáng đi vào bên trong. Các con đường có mái vòm dọc theo sân trong, hoặc bức tường cao xung quanh nó, giữ cho nội thất luôn mát mẻ.
Nhiều haveli của Ấn Độ và Pakistan chịu ảnh hưởng của kiến trúc Rajasthani. Ở sân trong thường có một đài phun nước ở trung tâm.
Các thành phố cổ Agra, Lucknow và Delhi ở Ấn Độ và Lahore, Multan, Peshawar, Hyderabad ở Pakistan có rất nhiều ví dụ điển hình về những haveli kiểu Rajasthani.
Các haveli ở Nepal được xây dựng theo kiến trúc Newari, những ngôi nhà ở khu chợ cũ và cửa tiệm tạp hóa ở Kathmandu, Kritipur, Bhakthapur và Patan được xây dựng theo phong cách này.
3. Những haveli nổi tiếng ở Ấn Độ
Ở phía Bắc Ấn Độ, các haveli của thần Krishna phổ biến là khu nhà biệt thự lớn. Các haveli có bích họa thể hiện hình ảnh của các vị thần, nữ thần, động vật, cảnh sắc thuộc địa của Anh và những câu chuyện về cuộc đời của thần Rama và thần Krishna. Âm nhạc ở đây được gọi là Haveli Sangeet.
Về sau, các kiến trúc đền thờ và bích họa được mô phỏng xây dựng các khu nhà biệt thự lớn của cá nhân và giờ đây thuật ngữ này được nhìn nhận phổ biến rộng rãi với chính các khu nhà biệt thự đó.
Giữa năm 1830 và năm 1930, các tòa nhà của người Marwari được dựng lên tại quê hương của họ ở Shekhawati và Marwar.
Những tòa nhà này cũng được gọi là haveli. Người Marwari đã đặt hàng các nghệ nhân tô vẽ cho những tòa nhà này khiến nó chịu ảnh hưởng của kiến trúc Mughal. Nangal Sirohi ở quận Mahendragarh, cách Delhi 130 km, nổi tiếng với kiến trúc và các haveli trong vùng.
Các haveli là biểu tượng cho thân thế/địa vị của những người Marwari. Những ngôi nhà cho gia đình mở rộng của họ, đáp ứng sự an toàn và thoải mái trong sự và tách biệt với thế giới bên ngoài. Những ngôi biệt thự haveli khép kín ở tất cả các mặt và chỉ với một cánh cổng chính lớn.
Các haveli điển hình ở Shekhawati bao gồm hai sân trong – một ở bên ngoài phục vụ cho nam giới như là một ngưỡng cửa mở rộng và một bên trong, lãnh địa của nữ giới. Các haveli lớn nhất có thể có đến 3 hoặc 4 sân trong và cao từ 2 đến 3 tầng.
Hầu hết các haveli ngày nay đều để trống hoặc được trông coi bởi một người bảo vệ (thường là một ông già). Trong khi nhiều haveli khác đã được chuyển đổi thành những khách sạn và địa điểm tham quan thu hút khách du lịch.
Các thị trấn và làng mạc của Shekhawati nổi tiếng với những bức bích họa tô điểm trên các bức tường của haveli quy mô đến mức trở thành di tích du lịch hấp dẫn.
Các haveli trong và xung quanh pháo đài Jaisalmer (còn được gọi là Pháo đài Vàng), nằm ở Jaisalmer, Rajasthan. Ở đây, có 3 haveli, ấn tượng nhất là Patwon Ki Haveli, Salim Singh Ki Haveli và Nathmal-Ki Haveli. Đây là những ngôi nhà đồ sộ và phức tạp của các thương nhân giàu có vùng Jaisalmer.
Các chạm khắc phô trương được tạo tác trên sa thạch với vô vàn chi tiết và sau đó cẩn thận được ghép lại với nhau trong các hoa văn đa dạng, xa hoa hơn cho thấy địa vị và sự giàu có của người chủ sở hữu.
Xung quanh Jaisalmer, haveli điển hình thường được chạm khắc từ sa thạch vàng. Chúng được đặc trưng bởi tranh tường, bích họa, jharokhas (ban công) và cổng vòm.
Patwon Ji ki Haveli là haveli quan trọng nhất và lớn nhất vì nó được xây dựng đầu tiên ở Jaisalmer. Nó không phải là một haveli duy nhất mà là một cụm 5 haveli nhỏ.
Dãy đầu tiên danh tiếng nhất, và còn được biết là Patwa Haveli của Kothari. Cái đầu tiên trong số này được ủy quyền và xây dựng vào năm 1805 bởi Guman Chand Patwa, sau đó là haveli lớn nhất và phô trương nhất của một thương nhân giàu có về đồ trang sức và thổ cẩm thượng hạng.
Patwa là một người đàn ông giàu có và là một thương nhân nổi tiếng vào thời điểm đó nên có đủ khả năng tài chính và vì vậy, ông đã ra lệnh xây dựng những tầng gác riêng biệt, cho mỗi năm người con trai của mình.
Chúng được hoàn thành trong khoảng 50 năm. Cả 5 ngôi nhà được xây dựng đầu những năm 60 đầu của thế kỷ 19.
Patwon Ji Ki nổi tiếng với những bức tranh tường hoa mỹ, những jharokhas/lan can, cổng ra vào và cổng mái vòm bằng đá sa thạch vàng vô cùng phức tạp, mặc dù bản thân tòa nhà chỉ được làm từ đá sa thạch vàng, cùng cửa chính màu nâu.
Một haveli đáng chú ý khác là Seth ji ri Haveli, giờ đây được gọi là Shree Jagdish Mahal. Đây là một haveli có 250 năm tuổi, và là một trong những địa điểm di sản danh tiếng ở thành phố Udaipur ngày nay.
4. Các haveli lừng danh của Pakistan
Ý nghĩa lịch sử và kiến trúc về haveli vẫn tồn tại ở Pakistan, hầu hết đều tọa lạc ở tỉnh Punjab. Điều quan trọng nhất ở Lahore, Haveli của Nau Nihal Singh, có từ thời Sikh vào giữa thế kỷ 19 và được coi là một trong những điển hình đẹp nhất về kiến trúc Sikh ở Lahore, và đây là haveli thuộc thời kỳ Sikh duy nhất được bảo tồn nguyên bản về trang trí và kiến trúc.
Ngoài ra, một số haveli có ý nghĩa lịch sử và kiến trúc quan trọng khác ở Pakistan, đa phần ở Lahore và rải rác ở Peshawar, Jhelum, Rawalpindi, Kamalia.
