Cuộc chiến về đất hiếm đã thực sự diễn ra khi Mỹ, Liên minh châu Âu (EU) và Nhật gửi đơn khiếu nại lên Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) vào ngày 13-3 vừa qua, trong đó cáo buộc Bắc Kinh cố tình hạn chế xuất khẩu đất hiếm nhằm hạ giá loại khoáng sản này ở trong nước, tăng giá xuất khẩu và buộc các hãng sản xuất quốc tế phải chuyển hoạt động đến Trung Quốc. Điều này khiến các công ty nước ngoài từ Mỹ, châu Âu, Nhật phải mua đất hiếm với giá quá cao dẫn đến hậu quả là các sản phẩm công nghệ cao mất lợi thế cạnh tranh về giá so với sản phẩm của các công ty Trung Quốc trên thị trường quốc tế.
Hãng tin Reuters dẫn lời Tổng thống Mỹ Obama khẳng định đây là một hình thức cạnh tranh không công bằng và nhấn mạnh Trung Quốc cần phải tuân thủ đúng Luật Thương mại quốc tế.
Một số mẫu đất hiếm
Cao ủy Thương mại EU Karel De Gucht cũng nhận xét, chính sách của Trung Quốc đã làm tổn thương các ngành công nghệ cao của châu Âu.
Giới chuyên gia thương mại phương Tây thì cho rằng Trung Quốc đang sử dụng đất hiếm như là một vũ khí kinh tế – chính trị khiến cả Mỹ, Nhật và EU phải đau đầu.
Theo báo Wall Street Journal, năm 2011 Bắc Kinh đã đặt hạn ngạch xuất khẩu 33.353 tấn đất hiếm, nhưng rồi chỉ xuất khẩu 18.586 tấn. Sang năm 2012 thì hạn ngạch rút xuống chỉ còn 30.000 tấn. Chính vị thế gần như độc quyền về đất hiếm đã cho phép Trung Quốc làm mưa làm gió trên thị trường này, điển hình là đẩy giá xuất khẩu đất hiếm tăng trung bình 300% kể từ năm 2008.
Tất nhiên Trung Quốc hoàn toàn bác bỏ các cáo buộc này qua tuyên bố mạnh mẽ của Bộ Ngoại giao: “Những cáo buộc nhắm vào các chính sách hạn chế xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc là vô lý. Nhu cầu thế giới chỉ bằng 50% hạn ngạch xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc năm 2011”. Trung Quốc cũng khẳng định đã tuân thủ đúng luật WTO và biện minh rằng chính sách hạn chế xuất khẩu đất hiếm là nhằm bảo vệ môi trường, lý do là các mỏ khai thác và tinh lọc đất hiếm tiêu tốn nhiều axit và thải ra môi trường phóng xạ có nồng độ thấp.
Theo thông lệ quốc tế, Trung Quốc có 10 ngày để phản ứng với WTO về cáo buộc trên và có 60 ngày để thương thuyết với Mỹ, EU và Nhật. Nếu đàm phán không thành, Mỹ sẽ yêu cầu WTO thành lập một ủy ban giải quyết tranh chấp để phân xử. Khi ấy sự việc được nâng lên thành một vụ kiện, có thể kéo dài hai năm nếu Bắc Kinh kháng án.
Vụ kiện nói trên rõ ràng phản ánh những căng thẳng thương mại đang ngày một tăng lên giữa Trung Quốc và phương Tây.
Đất hiếm – Một vũ khí lợi hại
Đất hiếm, được phát hiện từ thế kỷ XVIII, bao gồm 17 loại khoáng sản (như lanthane, néodyme, dysprosium, thulium, tungstene, molybdène, cérium, lithium…) cần cho các ngành công nghệ.
Mỏ đất hiếmtạiMountainPass, nằm tại sa mạc Mojave củaCalifornia
Trữ lượng đất hiếm được phân bố đồng đều giữa các đại lục. Theo ước tính của Cơ quan Khảo sát địa lý của Mỹ năm 2007, Trung Quốc có nguồn dự trữ đất hiếm nhiều nhất thế giới với 37%, Mỹ chiếm 13%, Nga 22% và Úc khoảng 5%.
Những năm đầu thập niên 1980, sản lượng xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc là không đáng kể, bởi khi đó Mỹ đang cung ứng một phần ba sản lượng đất hiếm cho thị trường thế giới.
Trước khi dysprosium và thulium trở thành những loại khoáng sản chiến lược cho ngành công nghiệp mũi nhọn thì vào giữa những năm 1990, Trung Quốc đã tăng sản lượng đất hiếm nhờ hạ thấp giá thành và chấp nhận những tác hại về nhiễm xạ từ việc khai thác tài nguyên quý này.
Do không cạnh tranh nổi với Trung Quốc, Mỹ và cả các nước khác phải lần lượt đóng cửa các mỏ khai thác đất hiếm, trong đó có Malaysia đã đóng cửa mỏ khai thác đất hiếm vào năm 1992.
Hai năm trước đây khi quan hệ với Nhật căng thẳng vì sự kiện tranh chấp quần đảo Senkaku (Điểu Ngư), Trung Quốc dùng ngay lá bài đất hiếm để dằn mặt khiến Nhật lo lắng vì đang phải nhập đến 97% đất hiếm từ Trung Quốc.
Năm 2009, Trung Quốc còn dọa ngưng xuất khẩu ra thị trường thế giới 5 trong 17 loại đất hiếm.
Tháng 9-2010, một bài báo trên China Business Times đã khẳng định đất hiếm là “lá bài cực mạnh mà Trung Quốc có thể dùng trong các cuộc đàm phán tương lai với thế giới”. Thật ra điều này từng được ông Đặng Tiểu Bình tuyên bố trong hai thập niên trước đây rằng “Trung Đông có dầu thì Trung Quốc có đất hiếm”.
Vũ khí đất hiếm lợi hại vì được sử dụng rộng rãi trong nhiều lĩnh vực công nghệ cao. Chúng có mặt trong những chiếc iPhone, ổ cứng máy tính, tivi màn hình phẳng, đèn tiết kiệm năng lượng, laptop, thiết bị không gian, cáp quang, hạt nhân, công nghiệp xe hơi, thiết bị công nghệ xanh… Quan trọng hơn, chúng còn được dùng trong công nghiệp quốc phòng, như hệ thống điều khiển xe tăng, cánh quạt điều khiển của bom thông minh, rađa của hải quân, vệ tinh, thiết bị nhìn xuyên đêm…
Công nhân khai thác đất hiếm tại Nam Xương, Giang Tây, Trung Quốc
Mỗi năm, khoảng 130.000 tấn đất hiếm được sản xuất khắp thế giới và nhu cầu ngày càng tăng. Theo báo cáo của Cơ quan nghiên cứu Quốc hội Mỹ, con số này có thể lên đến 200.000 tấn/năm kể từ năm 2014.
Sự khống chế nguồn xuất khẩu đất hiếm của Trung Quốc bắt đầu khiến giá tăng vọt. Giá mỗi loại đất hiếm tăng từ 22 đến 720%, cụ thể cerium oxide tăng từ 4,7 USD/kg (giá tháng 4-2010) lên 36 USD/kg (giá tháng 10-2010), neodymium tăng từ 41 USD/kg (tháng 4-2010) lên 92 USD/kg (tháng 10-2010).
Có thể nói, tương lai của các trạm phong điện, xe hơi sạch, siêu bán dẫn, laser… sẽ lệ thuộc rất nhiều vào cuộc chiến thương mại đất hiếm sắp tới.
Thế giới tìm nguồn đất hiếm khác
Đất hiếm thật ra không… hiếm, chẳng qua là vì công nghệ khai thác và xử lý thường đắt cùng với yếu tố rủi ro cao đối với khả năng gây tổn hại môi trường. Do vậy, hầu hết phương Tây lâu nay nhường sân khai thác đất hiếm cho Trung Quốc, nơi mà phí nhân công thấp và luật môi trường lỏng lẻo giúp cho ngành công nghiệp khai thác đất hiếm của Trung Quốc có một ưu thế mà chẳng đối thủ nào địch lại.
Đến khi giá cả tăng cao và mức cầu thế giới tăng vọt, các tập đoàn khai thác khoáng sản thế giới nay đã bắt tay khai thác trở lại.
Mỹ đã rút ra bài học cay đắng khi bỏ rơi công nghiệp khai thác đất hiếm vào thập niên 1990. Năm 2002, mỏ đất hiếm tại Mountain Pass – cách Las Vegas khoảng 50 dặm, nằm tại sa mạc Mojave của California, được khai thác từ những năm 40 của thế kỷ trước – do Molycorp Minerals LLC làm chủ đã đóng cửa sau khi xảy ra vụ rò rỉ ống dẫn làm thoát nguồn nước phóng xạ khiến giới chức địa phương hoãn việc cấp mới giấy phép hoạt động.
Công nhân khai thác đất hiếm ở Trung Quốc lao động vất vả
Vào lúc đỉnh điểm hoạt động hai thập niên trước đây, mỏ Mountain Pass đã sản xuất 20.000 tấn ôxit đất hiếm mỗi năm, đáp ứng toàn bộ nhu cầu của Mỹ và chiếm giữ một phần ba nhu cầu thế giới. Nhưng khi sản xuất và xuất khẩu của Trung Quốc tăng vọt khiến giá đất hiếm giảm mạnh, Molycorp đã phải cắt giảm sản xuất. Một số kỹ sư Molycorp ngay sau đó đã được Trung Quốc thuê để tham gia việc khai thác đất hiếm ở trong nước.
Nay thì chẳng riêng Mỹ mà nhiều nước cũng bắt đầu tìm nguyên liệu đất hiếm ngoài Trung Quốc.
Molycorp đã bắt đầu khai thác lại tại Mountain Pass và trong tương lai sản lượng của nó có thể cung ứng 40.000 tấn trên tổng nhu cầu 100.000 tấn/năm của thế giới.
Ngoài mỏ Mountain Pass, Mỹ còn có mỏ Lemhi Pass cùng Diamond Creek ở Bắc Idaho và mỏ Bokan ở Nam Alaska… mà gần đây được xác định có trữ lượng đáng kể, từ hệ thống dò tìm của Tập đoàn hàng không Boeing hợp tác với Công ty U.S. Rare Earths Inc.
Great Western Minerals Group củaCanadacũng đã được cấp giấy phép khai thác đất hiếm tại mỏ Steenkampskraal (Nam Phi).
Lynas Corp của Úc đang xây một nhà máy xử lý đất hiếm thô tại Malaysia, trong khi Glencore International AG (Thụy Sĩ) hợp tác với Wings Enterprises (Mỹ) khai thác mỏ đất hiếm tại Pea Ridge thuộc bang Missouri…
Nhật Bản thì hướng tới ViệtNamnhư nguồn cung cấp đất hiếm nhằm giảm phụ thuộc vào Trung Quốc.
Việt Nam và Nhật bắt tay hợp tác khai thác đất hiếm qua tuyên bố của Thủ tướng Nguyễn Tấn Dũng hồi cuối năm 2010 sau cuộc hội đàm với Thủ tướng Nhật Bản Naoto Kan nhân chuyến thăm chính thức lần đầu tiên tới Việt Nam.
Thủ tướng Naoto Kan khẳng định Nhật Bản sẽ đáp ứng các điều kiện mà Việt Nam đưa ra như hỗ trợ nghiên cứu khả thi dự án liên quan đến đất hiếm, cho vay vốn ưu đãi lãi suất thấp, sử dụng công nghệ tiên tiến và an toàn ở mức cao nhất, chuyển giao công nghệ, đào tạo nguồn nhân lực, hợp tác xử lý chất thải, cung cấp nhiên liệu ổn định trong toàn bộ thời gian dự án. Thủ tướng Nhật Bản cho rằng, thông qua các biện pháp hỗ trợ tài chính, kỹ thuật từ phía Nhật Bản, hợp tác lâu dài trong ngành công nghiệp khai thác đất hiếm của hai nước sẽ tiến triển tốt đẹp.
Cùng vào thời điểm này, Nhật và Mông Cổ cùng đạt được thỏa thuận dự án khai thác đất hiếm tại Mông Cổ.
Hàn Quốc cho biết họ cũng bắt đầu tìm nguồn cung cấp khác thay vì từ Trung Quốc như hiện nay. Tại Đức, trung tuần tháng 10-2010, Thủ tướng Angela Merkel nói rằng đã đến lúc phải nhanh chóng đầu tư mạnh việc khai thác đất hiếm tại Đông Âu và Trung Á nhằm đối phó với sự độc quyền của Trung Quốc.
Rõ ràng các nước công nghiệp phát triển đang có nhiều động thái để thoát khỏi áp lực của Trung Quốc sử dụng đất hiếm như một vũ khí lợi hại trong cạnh tranh thương mại toàn cầu. Điều lâu nay họ không làm nay đã phải chấp nhận là cái giá phải trả cho việc sản xuất đất hiếm về cả lợi nhuận lẫn môi trường bị đe dọa.
Các dự án đất hiếm khổng lồ bên ngoài Trung Quốc
Dự án Mountain Pass, Mỹ
Công ty khai thác: Molycorp
Chi phí vốn: 895 triệu USD / Sản lượng: 40 nghìn tấn mỗi năm
Hàm lượng ôxit đất hiếm: 8,2% / Năm bắt đầu sản xuất lại: 2012
Dự án Mt. Weld, Australia
Công ty khai thác: Lynas Corporation Ltd.
Chi phí vốn: 882 triệu USD / Sản lượng: 22 nghìn tấn mỗi năm
Hàm lượng ôxit đất hiếm: 8,1% / Năm bắt đầu sản xuất: 2012
Dự án Steenkampskraal, Nam Phi
Công ty khai thác: Great Western Minerals Group Ltd.
Chi phí vốn: 60 triệu USD / Sản lượng: 5 nghìn tấn mỗi năm
Hàm lượng ôxit đất hiếm: 11,8% / Năm bắt đầu sản xuất: 2013
Dự án Nolans Bore, Australia
Công ty khai thác: Arafura Resources Ltd.
Chi phí vốn: 1 tỉ USD / Sản lượng: 20 nghìn tấn mỗi năm
Hàm lượng ôxit đất hiếm: 2,8% / Năm bắt đầu sản xuất: 2014
Dubbo Zirconia, Australia
Công ty khai thác: Alkane Resources Ltd.
Chi phí vốn: 584 triệu USD / Sản lượng: 4,2 nghìn tấn mỗi năm
Hàm lượng ôxit đất hiếm: 0,9% / Năm bắt đầu sản xuất: 2014
Dự án Đông Pao, Việt Nam
Công ty khai thác: Toyota Tsusho Corp. và Sojitz Corp.
Chi phí vốn: Không rõ / Sản lượng: 7 nghìn tấn mỗi năm
Hàm lượng ôxit đất hiếm: Không rõ / Năm bắt đầu sản xuất: 2014
Dự án Hoidas Lake, Canada
Công ty khai thác: Great Western Minerals Group Ltd.
Chi phí vốn: Không rõ / Sản lượng: Không rõ
Hàm lượng ôxit đất hiếm: 2,0% / Năm bắt đầu sản xuất: 2015
Dự án Bear Lodge, Mỹ
Công ty khai thác: Rare Element Resources Ltd.
Chi phí vốn: 175 triệu USD / Sản lượng: 10,3 nghìn tấn mỗi năm
Hàm lượng ôxit đất hiếm: 3,2% / Năm bắt đầu sản xuất: 2016
Dự án Zandkopsdrift, Nam Phi
Công ty khai thác: Frontier Rare Earths Ltd.
Chi phí vốn: Khoảng 500 triệu USD / Sản lượng: 20 nghìn tấn mỗi năm
Hàm lượng ôxit đất hiếm: 2,2% / Năm bắt đầu sản xuất: 2015
Dự án Nechalacho, Canada
Công ty khai thác: Avalon Rare Metals Inc.
Chi phí vốn: 884 triệu USD / Sản lượng: 10 nghìn tấn mỗi năm
Hàm lượng ôxit đất hiếm: 1,7% / Năm bắt đầu sản xuất: 2016
Dự án Kvanefjeld, Greenland
Công ty khai thác: Greenland Minerals & Energy Ltd.
Chi phí vốn: 2,3 tỉ USD / Sản lượng: 43,7 nghìn tấn mỗi năm
Hàm lượng ôxit đất hiếm: 1,0% / Năm bắt đầu sản xuất: 2016
Lê Viết Đỉnh