Trong kỷ nguyên công nghệ số và chuyển đổi xanh, đất hiếm (Rare Earth Elements – REEs) đã vượt ra khỏi phạm vi khoáng sản thông thường, trở thành “vàng trắng” của thế kỷ 21 và là một quân cờ chiến lược trong cuộc đối đầu địa chính trị toàn cầu. Các nguyên tố này là vật liệu không thể thiếu để sản xuất mọi thứ, từ nam châm vĩnh cửu trong xe điện, tuabin gió, thiết bị điện tử tiêu dùng, cho đến các hệ thống vũ khí phòng thủ tiên tiến.
Sự kiện Mỹ và Australia ký thỏa thuận hợp tác đất hiếm trị giá hàng tỷ USD, cùng với việc Liên minh châu Âu (EU) khẩn trương đàm phán với Trung Quốc về các hạn chế xuất khẩu, cho thấy thế giới đang nhận thức rõ về sự bất ổn trong chuỗi cung ứng. Nguồn gốc của sự bất ổn này tập trung vào một nhóm cường quốc mới nổi: BRICS. Với việc sở hữu hàng loạt kho báu tài nguyên chiến lược, đặc biệt là đất hiếm, BRICS, trong đội hình mở rộng của mình (BRICS+), không chỉ là một diễn đàn kinh tế mà đang trở thành một khối quyền lực mới có khả năng định hình lại trật tự tài nguyên toàn cầu.
Sự dịch chuyển cán cân quyền lực đã rõ ràng về mặt kinh tế. Dữ liệu từ Quỹ Tiền tệ Quốc tế (IMF) cho thấy tổng sản phẩm quốc nội tính theo sức mua tương đương (GDP PPP) của BRICS+ (bao gồm 10 thành viên) được dự báo sẽ vượt qua G7 trong năm 2025, khẳng định sự dịch chuyển cán cân quyền lực từ Bắc bán cầu sang Nam bán cầu.
Thống trị tài nguyên của BRICS: Trữ lượng và độc quyền chế biến
Vị thế của BRICS trong chuỗi cung ứng khoáng sản chiến lược, đặc biệt là đất hiếm, là không thể chối cãi. Quyền lực này được định lượng qua hai yếu tố chính: trữ lượng dồi dào và khả năng chế biến gần như tuyệt đối.
Trữ lượng chiếm đa số toàn cầu
Theo dữ liệu mới nhất từ Cục Khảo sát Địa chất Mỹ (USGS) – Báo cáo Mineral Commodity Summaries 2025, các quốc gia BRICS ban đầu (Brazil, Nga, Ấn Độ, Trung Quốc, Nam Phi) cùng nhau nắm giữ phần lớn tổng trữ lượng đất hiếm toàn cầu.
Cập nhật từ biểu đồ dựa trên USGS 2025 cho thấy bức tranh trữ lượng lớn nhất thế giới:
Sự mở rộng của BRICS, với việc kết nạp Indonesia (nhà sản xuất Niken lớn nhất toàn cầu, khoáng sản thiết yếu cho pin xe điện) và các quốc gia giàu năng lượng như Saudi Arabia và UAE (kiểm soát hơn 40% sản lượng dầu thô toàn cầu), càng củng cố vị thế chiến lược của khối.
Thao túng tuyệt đối chuỗi cung ứng chế biến
Quyền lực thực sự nằm ở khâu chế biến và tinh luyện, nơi Trung Quốc (một thành viên BRICS) tạo ra một nút thắt cổ chai không thể phá vỡ. USGS và các tổ chức nghiên cứu chiến lược như Chatham House đều xác nhận Trung Quốc kiểm soát đến 90% năng lực chế biến và tinh luyện đất hiếm toàn cầu, cùng với sự thống trị các kim loại pin chiến lược khác như Cobalt, Niken, và Lithium tinh chế. Sự kiểm soát này cho phép Trung Quốc, và rộng hơn là BRICS, có đòn bẩy lớn trong các ngành công nghiệp xanh và quốc phòng.
Phòng tuyến phương Tây: Từ “vũ khí hóa” đến khủng hoảng chuỗi cung ứng
Đối mặt với sự phụ thuộc gần như hoàn toàn vào BRICS (chủ yếu là Trung Quốc) cho các vật liệu tối quan trọng này, các quốc gia phương Tây đã phải khẩn trương chuyển sang chính sách “vũ khí hóa” và “friendshoring”.
Chính sách “vũ khí hóa” tài nguyên của Trung Quốc
Trung Quốc đã sử dụng các biện pháp kiểm soát xuất khẩu đất hiếm và công nghệ liên quan như một công cụ đòn bẩy địa chính trị. Các biện pháp mới yêu cầu giấy phép đối với công nghệ sử dụng trong khai thác, chế biến đất hiếm và sản xuất nam châm, được xem là phản ứng đáp trả trực tiếp đối với các lệnh cấm công nghệ bán dẫn của Mỹ.
Phản ứng khẩn cấp và hậu quả kinh tế
Phản ứng của phương Tây là thành lập các liên minh và sáng kiến nhằm giảm thiểu rủi ro:
- Sáng kiến Đối tác An ninh Khoáng sản (MSP) và các thỏa thuận song phương (Mỹ-Australia) nhằm xây dựng chuỗi cung ứng độc lập.
- Liên minh Châu Âu đang đàm phán Hiệp định Khoáng sản Quan trọng (CMA) với Mỹ để đảm bảo các công ty Châu Âu có thể tiếp cận chuỗi cung ứng EV của Mỹ.
Tuy nhiên, mối đe dọa vẫn hiện hữu. Các nhà phân tích tại Atlantic Council đã cảnh báo rằng, một sự gián đoạn nguồn cung đất hiếm lớn và kéo dài có thể gây thiệt hại ước tính từ 154 triệu đến 1,6 tỷ USD cho nền kinh tế Mỹ, cho thấy sự mong manh của chuỗi cung ứng hiện tại.
BRICS đang đứng ở ngã ba đường. Quyền lực tài nguyên này mở ra cơ hội lớn, nhưng cũng đi kèm với những thách thức nội bộ quan trọng.
Thách thức trật tự thế giới
Với lợi thế về kinh tế, tài nguyên và dân số (chiếm gần một nửa dân số thế giới), BRICS đang tăng cường nỗ lực thách thức các thể chế quản trị kinh tế toàn cầu do phương Tây thống trị. Mục tiêu không chỉ là an ninh khoáng sản mà còn là các sáng kiến phi đô la hóa nhằm giảm sự phụ thuộc vào đồng USD trong thương mại quốc tế, một động thái được thúc đẩy mạnh mẽ bởi các thành viên mới như Saudi Arabia và UAE.
Rào cản chiến lược nội khối
Mặc dù có tham vọng lớn, BRICS vẫn thiếu một chiến lược khoáng sản chính thức và thống nhất. Việc đạt được đồng thuận giữa các thành viên có lợi ích kinh tế và địa chính trị đa dạng là một thách thức lớn.
Chiến lược tương lai của BRICS sẽ phụ thuộc phần lớn vào lựa chọn của Trung Quốc. Bắc Kinh đang đứng trước cơ hội thể hiện vai trò là một “người cung cấp hàng hóa toàn cầu có trách nhiệm” để củng cố hình ảnh lãnh đạo khối, hoặc tiếp tục sử dụng đất hiếm như một quân bài mặc cả địa chính trị, duy trì sự bất ổn toàn cầu.
Hướng tới một hệ thống tài nguyên toàn cầu bền vững hơn
Lợi thế tài nguyên độc tôn đã trao cho BRICS một quyền lực đòn bẩy chưa từng có để đối trọng với phương Tây, đẩy thế giới vào một cuộc cạnh tranh địa chính trị mới. Để thực sự định hình một trật tự mới, BRICS cần xây dựng một cơ chế hợp tác vững chắc. Nếu vượt qua được các thách thức nội bộ, BRICS có cơ hội lịch sử để thiết lập các quy tắc và chuẩn mực mới, hướng tới một nền kinh tế tài nguyên toàn cầu công bằng và bền vững hơn, một yếu tố sống còn cho quá trình chuyển đổi năng lượng và công nghệ trên toàn thế giới.
👉 Mời bạn nghe thêm Podcast Overview của Doanh Nhân Plus – nơi chúng tôi đào sâu những chuyển động chiến lược quanh đất hiếm, chuỗi cung ứng toàn cầu và cuộc cạnh tranh quyền lực giữa BRICS và phương Tây trong kỷ nguyên địa chính trị mới.
Hãy cùng lắng nghe để hiểu rõ vì sao tương lai công nghệ – từ AI, xe điện đến quốc phòng – đang được tái định hình bởi những nguyên tố nằm sâu dưới lòng đất và bởi những quốc gia nắm giữ chúng.
