Trong buổi sáng mát lạnh ở Helsinki, những tràng pháo tay kéo dài hơn thường lệ. Trên sân khấu, một người phụ nữ tóc nâu, dáng điềm tĩnh, bước lên nhận chiếc Huy chương Fields. Tấm huy chương nhỏ bé, nhưng hàm chứa lịch sử của một ngành khoa học vốn vẫn bị coi là “lãnh địa của đàn ông”. Marina Vyazovska – nhà toán học đến từ Ukraina – đã viết nên chương mới cho thế giới toán học, khi trở thành người phụ nữ thứ hai trong lịch sử được vinh danh bằng giải thưởng danh giá nhất ngành.
Sinh ra tại Kiev năm 1984, Vyazovska không lớn lên trong một gia đình khoa học lẫy lừng. Nhưng từ những ngày còn ngồi ghế nhà trường, cô đã nhận ra sự trong trẻo đặc biệt của toán học. “Tôi thích môn toán từ những ngày còn đi học. Nó luôn là môn dễ hiểu nhất. Và vì tôi thích, tôi dành nhiều thời gian cho nó. Khi trở nên giỏi hơn, tôi lại càng say mê hơn,” cô từng kể.
Niềm say mê ấy đưa Vyazovska từ Đại học Quốc gia Taras Shevchenko – một trong những trường danh tiếng của Ukraina – sang Đức, nơi cô tiếp tục học thạc sĩ tại Đại học Kỹ thuật Kaiserslautern. Sau đó, cô hoàn thành luận án tiến sĩ tại Đại học Bonn năm 2013, với chuyên ngành về hình thức mô-đun – một lĩnh vực vốn đã khiến nhiều nhà toán học phải bó tay hàng thập kỷ.
Năm 2016, cô trở thành phó giáo sư, và chỉ một năm sau, ở tuổi 33, cô đã được bổ nhiệm giáo sư tại Viện Công nghệ Liên bang Thụy Sĩ Lausanne (EPFL). Hành trình ấy gói gọn trong một thập kỷ, nhưng phía sau là hàng nghìn ngày ngồi lặng lẽ trước bảng đen, với những dãy công thức chẳng mấy ai hiểu được.
Công trình đưa Vyazovska đến với Huy chương Fields gắn liền với bài toán đóng gói hình cầu. Vấn đề tưởng như đơn giản: làm thế nào để xếp những quả bóng trong một không gian sao cho chúng chiếm ít chỗ nhất? Nhưng khi bài toán được mở rộng sang các chiều cao hơn, nó trở thành mê cung của trí tưởng tượng và logic. Trong hàng trăm năm, nhân loại chỉ tìm được lời giải đến không gian ba chiều.
Vyazovska đã làm điều mà nhiều thế hệ tưởng như không thể: cô tìm được lời giải chính xác cho bài toán ở chiều 8 và 24. Hai con số kỳ lạ, gắn liền với những cấu trúc toán học đặc biệt, nay được “khóa mở” bằng trí tuệ của một phụ nữ đến từ Kiev. Công trình ấy khiến cộng đồng toán học thế giới ngỡ ngàng, và được xem như một trong những bước tiến lớn nhất của hình học trong thế kỷ XXI.
Lễ trao giải Fields lẽ ra diễn ra tại Saint Petersburg. Nhưng chiến tranh đã khiến mọi thứ thay đổi. Khi Nga tiến hành xâm lược Ukraina, ban tổ chức đã quyết định dời sự kiện đến Helsinki, Phần Lan. Và như một sự sắp đặt của lịch sử, chính tại đây, một nhà khoa học Ukraina được vinh danh.
Khoảnh khắc Vyazovska cầm tấm huy chương trong tay, không ít người liên tưởng đến hình ảnh một quốc gia nhỏ bé nhưng kiên cường. Toán học, vốn tưởng như tách biệt với chính trị, bỗng trở thành một ngôn ngữ của niềm tin: niềm tin rằng tri thức có thể vượt qua biên giới, chiến tranh, và bạo lực.
Trước Vyazovska, chỉ có duy nhất một phụ nữ từng nhận Huy chương Fields: Maryam Mirzakhani, thiên tài người Iran, vào năm 2014. Mirzakhani qua đời chỉ ba năm sau đó, để lại niềm tiếc thương cho cả thế giới khoa học. Giờ đây, Vyazovska tiếp nối ngọn lửa ấy, như một lời khẳng định rằng con đường phụ nữ trong toán học – dù hẹp và gập ghềnh – vẫn có thể dẫn đến những đỉnh cao.
Cả hai đều là minh chứng cho một thực tế: thiên tài không phân biệt giới tính. Nhưng để chạm đến vinh quang, phụ nữ phải bước qua nhiều tầng định kiến hơn nam giới. Câu chuyện của Vyazovska, vì thế, không chỉ dành cho cộng đồng toán học, mà còn là nguồn cảm hứng cho những cô bé đang ngồi ở ghế nhà trường, cầm trên tay cuốn sách hình học đầu tiên.
Toán học đối với Vyazovska không chỉ là con số. Nó còn là cách cô nhìn thế giới. “Tôi không thấy toán học khô khan. Nó giống như âm nhạc – một giai điệu có cấu trúc và vẻ đẹp riêng,” cô từng chia sẻ. Trong những dòng công thức dày đặc, cô tìm thấy sự an ủi, sự kiên định, và cả một niềm tin rằng mọi hỗn loạn đều có thể được sắp xếp thành trật tự.
Khi giảng dạy tại EPFL, Vyazovska không chỉ truyền kiến thức, mà còn kể lại câu chuyện về hành trình đi tìm lời giải cho những bài toán bất khả. Cô thường nhấn mạnh: không phải lúc nào bạn cũng nhìn thấy kết quả ngay. Có khi phải mất hàng năm trời, hàng nghìn lần thử – sai. Và chính quá trình ấy mới là thứ nuôi dưỡng niềm đam mê.
Giải thưởng Fields của Vyazovska, vì thế, không chỉ là một vinh danh cá nhân. Nó còn là chiến thắng của Ukraina – quốc gia đang chìm trong khói lửa, nhưng vẫn có thể tỏa sáng nhờ sức mạnh tri thức. Nó cũng là chiến thắng của phụ nữ, trong một thế giới khoa học vốn đầy rào cản vô hình.
Nhìn rộng hơn, nó còn là lời nhắc nhở rằng khoa học – dù ở cấp độ trừu tượng nhất – vẫn gắn liền với số phận con người. Những con số không chỉ tồn tại trên giấy, mà có thể trở thành biểu tượng của niềm tin, của hòa bình, và của sự bình đẳng.
Trên tay Marina Vyazovska, tấm huy chương Fields chỉ nhỏ bằng một đồng xu. Nhưng nó chứa đựng cả một vũ trụ: vũ trụ của những quả cầu xếp chồng trong không gian nhiều chiều, và vũ trụ của những giấc mơ vượt qua giới hạn.
Câu chuyện của cô gợi ra một câu hỏi: phải chăng khoa học, ở bản chất sâu xa nhất, chính là hành trình đi tìm sự hài hòa – giống như cách những hình cầu khớp với nhau một cách hoàn hảo? Và liệu rằng, trong một thế giới còn đầy xung đột, con người có thể học được từ toán học bài học giản dị nhất: mỗi cá thể, dù nhỏ bé, đều có thể tìm thấy chỗ đứng hoàn hảo trong một cấu trúc chung?
