Sáng thứ Sáu tôi vừa đọc tin trên Business Inside một bài báo có đầy đủ số liệu, nêu rõ nước Mỹ nhận về một bản báo cáo việc làm tệ nhất trong những năm qua. Những con số như đang đánh động tất cả các thế hệ đang trong độ tuổi lao động: Tốc độ tuyển dụng chậm chưa từng thấy, số người thất nghiệp lần đầu tiên vượt số việc làm trống kể từ 2021.
Một chiến lược gia của JPMorgan thốt lên gọn lỏn: “ouch”. Cái “ouch” ấy, nghe tưởng nhẹ nhàng nhưng với những diễn biến xảy ra trong vài tháng qua, và làn sóng quét dân nhập cư của Tổng thống Trump là nỗi lo cơm áo từng ngày của hàng triệu dân Mỹ. Với những dữ liệu trong báo cáo ấy, tôi nhận thấy rằng nhóm lao động nhạy cảm và bị ảnh hưởng tâm lý nặng nề nhất là nhóm Gen Z vừa tốt nghiệp, mang trong lồng ngực niềm tin, hy vọng và nhiệt huyết của sức trẻ.
Ở Mỹ, Gen Z – những bạn trẻ vừa tốt nghiệp, vừa ôm laptop vừa tìm việc nhiều hơn với hàng đống CV bị bỏ quên trong hộp mail của nhà tuyển dụng. Tỉ lệ thất nghiệp thanh niên tăng, kể cả trong các ngành từng được coi là dễ kiếm việc trong ngành y tế và chăm sóc sức khỏe. Một cựu nhân viên Microsoft kể rằng đã nộp đơn suốt chín tháng trời, học thêm chứng chỉ AI trên Cousera và Udemy, vậy mà tài khoản tiết kiệm để dành đang vơi dần vì chưa tìm được việc mới. Nghe mà chạnh lòng, giống như đi qua một mùa đông dài không biết khi nào tuyết tan với mức sống đắt đỏ tại Mỹ thời điểm này.
Nhưng số liệu của Mỹ không chỉ là câu chuyện từ nước Mỹ. Bởi kinh tế bây giờ chẳng còn biên giới. Khi thị trường lao động Mỹ hắt hơi, những nền kinh tế khác cũng run lên và sụt sịt. Nhìn vào đó, tôi lại nghĩ về tương lai nghề nghiệp ở của người lao động Việt Nam, đặc biệt Gen Z – thế hệ đang bước vào độ tuổi sung sức nhất để cống hiến, sáng tạo, khẳng định mình.
Gen Z Việt Nam lớn lên trong một thế giới khác hẳn thời của cha mẹ, cùng lứa tuổi như tôi. Chúng tôi quen với công việc ổn định, bền bỉ với nghề. Nếu đó chưa phải là nghề yêu thích cũng luôn kiên nhẫn vì nghề vẫn giúp chúng tôi ổn định, trang trải cuộc sống. Chúng tôi kiên nhẫn và đôi khi có cả “sự cam chịu”. Nhóm Gen X,Y của chúng tôi tốt nghiệp Đại học xong thì đứa thi vào biên chế nhà nước, người thì làm nhà máy, có bạn thì buôn bán. Nghề nào chúng tôi cũng xào được tuốt. Còn các bạn trẻ hôm nay lớn lên với Internet cùng multi media, giải trí và kết bạn trên Facebook, TikTok, nói chuyện ới AI. Chán em trợ lý ChatGPT thì chuyển sang Gemini, Copilot, trong tích tắc có thể chuyển ngay sang em Grok trả lời cho giọng điệu cool ngàu. Gen Z mang trong mình sự tò mò, khả năng đa nhiệm, ngoại ngữ tốt và tinh thần lạc quan, các em tin rằng thế giới mở ra nhiều cánh cửa hơn. Đúng là thế giới phẳng ngày nay mở ra nhiều cánh cửa, nhưng chưa chắc chìa khoá nào cũng vừa tay.
Ở các khu công nghiệp miền Nam, tôi từng gặp nhiều công nhân trẻ, vừa 20–22 tuổi, rời ghế phổ thông rồi đi làm ca đêm trong xưởng giày, xưởng may. Các em kể, mức lương cơ bản chỉ đủ trả trọ và ăn uống, để dành chẳng bao nhiêu. “Em cũng muốn học thêm nghề khác, nhưng tan ca mệt quá, chỉ muốn ngủ,” một cô gái quê Bến Tre nói. Những giọt mồ hôi rơi xuống dây chuyền sản xuất, nhưng trong sâu thẳm vẫn ẩn chứa một câu hỏi: liệu cuộc sống này chỉ dừng ở mức “đủ sống” hay còn có thể khác?
Rồi lại có những bạn Gen Z ở thành phố, đang học Đại học, tiếng Anh tiếng Trung lưu loát, rành công cụ số, các bạn nghĩ rằng mình sẽ dễ dàng tìm việc sau khi tốt nghiệp. Đúng vậy, có rất nhiều bạn giỏi và năng động, tìm được part-time job ngay từ khi còn là sinh viên năm thứ 2. Nhưng khi tốt nghiệp, song hành với sự phát triển đó thì thị trường cũng ngày càng khốc liệt và AI cũng chỉ phát triển 2 năm nay. Chỉ vài cú click chuột là AI làm ra nhiều thứ. Nộp hồ sơ ứng tuyển cũng nhanh, tìm thông tin gì cũng nhanh, và phía sau, hàng ngàn ứng viên khác cũng giỏi click chuột cùng AI như thế. Thời nay, để nổi bật trong biển người ấy không dễ. Có bạn sau khi tốt nghiệp tìm mãi không được việc thì ngày chọn học thêm chứng chỉ online và chiều tối chạy xe công nghệ, có bạn liều mình khởi nghiệp, mở tiệm cà phê nho nhỏ, có người quay về quê, làm nông nghiệp công nghệ cao…
Điều đó cho thấy một bức tranh kép. Một mặt, lao động giản đơn ở Việt Nam vẫn đông, đối diện nguy cơ bấp bênh khi robot và tự động hoá dần thế chỗ. Mặt khác, lao động tri thức, đặc biệt là Gen Z, phải vật lộn với sự cạnh tranh toàn cầu. Hôm nay bạn gửi CV, có thể bạn đang cạnh tranh không chỉ với ứng viên Hà Nội hay Sài Gòn, mà cả với freelancer ở Manila, coder ở Bangalore hay designer ở Jakarta. Biên giới nghề nghiệp và quốc tịch đã xoá mờ, chỉ còn lại năng lực thực sự và cách bạn gia nhập vào thị trường lao động như thế nào
Vậy tương lai lao động Việt Nam sẽ ra sao trong vài năm tới? Có lẽ tôi không nên tư duy quá xa xôi, nhưng có vài hướng gợi mở cho những ai liên quan có thể tham khảo:
- Một là, các Tổ chức Giáo dục cần đầu tư nhiều hơn vào giáo dục kỹ năng, không chỉ dạy chữ mà hãy gieo cho các em tư duy “Long-life learning” – tư duy “Học tập suốt đời”. Một bạn trẻ hôm nay ra trường với tấm bằng tốt nghiệp là không bao giờ đủ, mà cần dạy cho các em khả năng tự học, tự cập nhật những cái mới trong chính lĩnh vực của mình, học thêm ngôn ngữ mới, công cụ mới, thậm chí một nghề mới trong hệ sinh thái ngành nghề của các em đã chọn.
- Hai là, Gia đình cần tôn vinh sự linh hoạt và thích ứng cho các em. Không nhất thiết con đường sự nghiệp phải thẳng tắp như thế hệ chúng tôi. Có thể bạn học kế toán nhưng lại trở thành chuyên viên logistics bởi kiến thức về logistics bây giờ học cũng rất nhanh. Ngồi ở nhà bạn có thể nhận bằng tận Amsterdam để lấy toàn bộ kiến thức về Cảng biển hoặc các quy định về Logistics quốc tế. Các em cũng có thể khởi nghiệp với một app nhỏ. Nếu có thất bại cũng là vốn, miễn là biết đứng lên và luôn có sự thấu hiểu, đồng hành và ủng hộ của Gia đình.
- Ba là, Bản thân các em phải ý thức được rằng Tốt nghiệp Đại học không có nghĩa là đã học xong, mà đó mới chỉ là điều kiện cần và đủ để một tổ chức chấp nhận. Khi vào làm việc thì “sự học mới bắt đầu”, và các em sẽ tiếp tục học thông qua công việc, từ đồng nghiệp, từ những sự tiến bộ không ngừng của công nghệ, của nhu cầu khách hàng. Bởi hành trình làm việc kéo dài ít nhất 35 năm, không thể trông chờ vào toàn bộ kiến thức của 4 năm học đại học. Thậm chí, chương trình Đại học bạn đã học là những kiến thức cũ và lạc hậu, nó được biên soạn cách đây hơn 10 năm rồi đấy!
Thế hệ Gen Z có một lợi thế: họ lớn lên với công nghệ, với mạng xã hội, với tư duy “toàn cầu hoá từ trong túi áo”. Nhưng cũng có một thách thức: dễ nản, dễ so sánh, dễ lo âu. Tôi từng nghe một bạn than thở: “Em thấy người ta 25 tuổi đã thành công, còn em vẫn loay hoay.” Nhưng sự thật là không có deadline cho thành công. Quan trọng là bạn có dám bền bỉ, có dám thử nhiều lần, và có dám giữ sự tử tế trong cách kiếm sống.
Thị trường lao động Việt Nam đang mở ra nhiều hướng. Công nghệ số, năng lượng tái tạo, nông nghiệp thông minh, logistics xanh… đều là những lĩnh vực hứa hẹn. Nhưng nếu không chuẩn bị, chúng ta có thể bỏ lỡ. Nhiều doanh nghiệp than phiền rằng tuyển không được người phù hợp, trong khi thanh niên thì than “không có việc làm”. Khoảng trống ấy chính là bài toán kỹ năng – nơi cần sự chung tay của các cơ quan chức năng, tổ chức giáo dục, gia đình và bản thân các em.
Ngẫm lại, một báo cáo việc làm xám xịt ở Mỹ lại như chiếc gương soi. Nó nhắc chúng ta rằng không có gì đảm bảo mãi mãi. Hôm nay thịnh, mai có thể suy. Điều duy nhất giữ được chính là khả năng học hỏi và thích ứng. Đừng để mình rơi vào cảnh kiệt quệ vì chờ đợi một cánh cửa mở ra, thay vì vậy hãy ý thức và chủ động chuẩn bị cho mình một cánh cửa mới.
Gen Z Việt Nam ơi, có thể bạn sẽ phải đi qua nhiều gập ghềnh. Nhưng hãy nhớ: thế hệ nào cũng từng đối diện với khó khăn riêng. Ông bà ta từng ra đồng cấy lúa từ mờ sáng, cha mẹ từng bươn chải buôn bán thời bao cấp. Thế hế hệ Gen X, Y của tôi thì giao thời giữa giai đoạn cấm vận, rồi chuyển mình và phát triển của đất nước biết bao khó khăn gian khổ nhưng chúng tôi vẫn bền bỉ. Còn Gen Z hôm nay, thử thách là cạnh tranh toàn cầu và biến động công nghệ được tính theo phút giây, nhưng tôi tin rằng cũng chính từ đó mà rất nhiều cơ hội nảy mầm. Đừng để CV của bạn chỉ là file nằm trong ổ cứng. Hãy biến nó thành câu chuyện sống động bằng kỹ năng, trải nghiệm và lòng kiên trì. Đừng nghĩ việc làm là món quà được trao, hãy coi đó là hành trình cùng xây với xã hội. Mỗi nghề bạn chọn, dù là lập trình viên hay nông dân công nghệ cao, đều là một viên gạch xây nên tương lai đất nước.
Ngày mai thị trường có thể còn nhiều biến động. Nhưng tôi tin, chỉ cần giữ ngọn lửa học hỏi và sự tử tế trong lao động, Gen Z Việt Nam sẽ không chỉ tìm được việc làm, mà còn tìm được ý nghĩa.
Và khi bạn đọc thấy những thông tin nào đó gây hoang mang về tương lai, thì bạn cũng đừng lo. Đời có lúc nhạt, có lúc đắng. Quan trọng là mình vẫn ngồi dậy, rửa mặt, và bắt đầu một ngày mới. Việc làm rồi sẽ đến với người chịu khó đi tìm, giống như mặt trời chắc chắn mọc sau cơn mưa vậy.